1- mavzu: Iqtisodiy geografiya fanining

2.  Dunyo  siyosiy  xaritasi  shakllanishining  xususiyatlari  va 
asosiy  bosqichlari. 
Shakllanish  bosqichlari.  Hozirgi  zamon  dunyo 
siyosiy  xaritasi  kishilik  jamiyatining  uzoq  davom  etgan  ijtimoliy-
iqtisodiy  rivojlanish  jarayonlari  o„zgarishi,  almashinuvi  qonuniyatlarini 
to„la  aks  ettiradi.  Dunyo  siyosiy  xaritasi  (DS)  –  tarixiy  davrlarning 
ko„zgusi,  materiklar,  qit‟alar,  dunyo  siosiy-iqtisodiy  bo„linishining 
o„ziga xos tasvirdir. 
DSning  shakllanishi  quyidagi  davrlarga  bo„linadi:  qadimgi,  o„rta 
asrlar, yangi davr va eng yangi davr. 
Qadimgi  davr  (davlatlarning  dastlab  paydo  bo„lishidan  milodning 
V  asrigacha)  quldorlik  tuzumi  davrini  o„z  ichiga  oladi.  Yer  sharida 
birinchi davlatlarning paydo bo„lishi va halokatini aks ettiradi. Qadimgi 
Misr,  Karfagen,  qadimgi  Gresiya,  qadimgi  Rim,  O„rta  Osiyoda 
shakllangan qadimgi Xorazm, Baqtriya, Sug„d va boshqa davlatlar, Turk 
hoqonliklari  (miloddan  avvalgi  2007  yildan  milodning  216  yiligacha 
Ulug„  Xun  imperiyasi,  ikkinchi  Xun  imperiyasi  milodning  II-IV  asri) 
kabi  qadimgi  davlatlar  dunyo  sivilizatsiyasining  rivojlanishiga  katta 
hissa qo„shganlar. 
O„rta  asrlar  davri  (V-XV  asrlar).  Bu  davrda  DS  feodalizm  davri 
bilan  bog„liq  holda  shakllangan.  Quldorlik  imperiyalari  parchalanib, 

---

 
31 
ularning o„rnida ko„p sonli katta va kichik feodal davlatlar paydo bo„ldi. 
Feodal 
davlatlarning 
siyosiy 
funksiyalari 
quldorlik 
davridagi 
davlatlardiagiga  nisbatan  ancha  murakkab  va  xilma-xil  edi.  Bu  davrda 
ichki bozor shakllandi, regionlarning boshqalardan ajralgan holda biqiq 
yashashiga  chek  qo„yildi.  Davlatlarning  o„zlaridan  uzoqqa  joylashgan 
hududlarini  bosib  olishga  harakat  qilish  ishtiyoqi  kuchayadi.  Dunyo 
materiklari va qit‟alari turli davlatlar o„rtasida taqsimlab olindi. 
Bu davrda muqaddas Rim imperiyasi, Angliya, Ispaniya, Fransiya, 
Portugaliya,  Kiyev  Rusi,  Hindiston,  Xitoy,  Eron  va  Turon-Turkiston 
o„lkasidagi feodal davlatlar va boshqalar mavjud bo„lgan. Shu jumladan, 
O„rta  asrlar  dunyo  siyosiy  xaritasida  Movarounnaxrning  ilk  feodal 
davlatlari (Sug„d,  Tohariston, Farg„ona, Choch, Xorazm  va boshqalar),  
IX-XIII  asrdagi  feodal  davlatlar  (Karluklar,  Toxiriylar,  Samoniylar 
Koraniylar,  Xorazm  davlatlari  va  boshqalar),  Chig„atoy  ulusi  (XIII-
XIVasr),  Amir  Temur  va  Temuriylar  davlatlari  (XIV  asrning  oxiri 
XVasr boshi) katta salmoqqa ega bo„lganlar. 
Buyuk  geografik  kashfiyotlar  qatoriga  kiradigan  quyidagi 
sayohatlarni ko„rsatib o„tish mumkin: 
1.
 
1492-1502  yillari-Amerikaning  yevropaliklar  uchun  kashf 
etilishi  (X  Kolumbiyaning  Markaziy  Amerika  va  Janubiy  Amerikaning 
shimoliga 
sayohati). 
Ispaniya 
tomonidan 
Amerikaning 
kolonizatsiyasining boshlanishi; 
2.
 
1498  –  Voska  da  Gamaning  Afrikani  aylanib  o„tgan  dengiz 
sayohati. 
3.
 
1499-1504 
yillar 
Amerigo 
Vespuchchining 
Janubiy 
Amerikaga sayohati; 
4.
 
1519-1522 yillar – Magellan va sheriklarining dunyo aylanasi 
bo„ylab sayyohati; 
5.
 
1648 yil Semyon Dejnyovning sayyohati (Rossiya – Sibir); 
6.
 
1740 yil V.Bering va P. Chirikov sayyohatlari (Sibir); 
7.
 
1771-1773 yillar – J. Kuk sayyohati (Avstraliya, Okeaniya). 
Buyuk  geografik  kashfiyotlar  davri  dunyo  siyosiy  va  iqtisodiy 
haritasida  kuchli  o„zgarishlar  bo„lishiga  olib  keldi.  U  Yevropa 
mustamlakachilar bosqichining boshlanishi, dunyo xo„jalik aloqalarining 
keng  tarqalishi,  aholi  ko„chish  harakatlarining  kuchayishiga  sabab 
bo„ladi.  Buyuk  geografik  kashfiyotlar,  birinchidan,  dunyoning  birinchi 
uchta  yirik  mustamlakachi  davlatlari  –  Ispaniya  (Amerikada), 
Portugaliya  (asosan  Osiyoda)  imperiyalarining  paydo  bo„lishiga, 

---

 
32 
ikkinchidan,  dunyo  savdosining  vujudga  kelishi  va  dunyo  bozorining 
shakllanishiga olib keldi. 
 Dunyo siyosiy haritasi shakllanishining yangi asr davridagi  asosiy 
mazmunini  mustamlakalar  bosib  olish,  metropoliya  (mustamlakachi) 
davlatlari  o„rtasidagi  o„zaro  munosabat  va  nisbatlar  belgilab  berdi.  XX 
asr  boshida  dunyo  to„liq  bo„lib  olindi.  1914  yilda  mustamlakachi 
imperiyalar  mustamlakalarining  umumiy  maydoni  74,9  mln.  kv.  km. 
(jami yer yuzasi quruqlik xududlarining 56 % i), ulardagi aholi 530 mln. 
(dunyo aholisining 35 % i). Angliya mustamlakalari maydoni 33,5 mln. 
kv.  km.  (dunyo  mustamlakalarining  44,  7%  i),  ularning  aholisi  393,  5 
mln. kishi (mustamlaka aholisining 74,2 % i), Rossiya shunga mos holda 
– 17,4 mln. (23,3%) va 33.2 mln. (6,3 %); Fransiya – 10,6 mln. (14,1%) 
va 55,5 mln. (10,5%); Germaniya – 2,9 mln. (3,9) va 12,3 mln. (2,3 %); 
AQSH – 0,3 mln. (0.4%) va 9,7 mln. (1,8%); Yaponiya – 0,3 mln. (0,4 
%)  va  19,2  mln.  (3,6  %)  bo„lgan.  Metropoliya  va  mustamlakalar 
maydoni  va  aholisi  o„rtasidagi  nisbat  tegishlicha  quyidagi  miqdordan 
ortiq  bo„lgan:  Buyuk  Britaniyada  100  va  8,8  marta  va  0,2%, 
Niderlandiya – 67 va 7,4, Portugaliya – 21 va 1,5, Fransiya – 21 va 1,3, 
Belgiya  –  80  va  2,8,  marta,  Daniya  –  5  marta  va  4,2  %,  Germaniya  5 
marta va 21%, Ispaniya  – 40% va 3,8 %, Italiya  –  1,7  marta va 2,2 %, 
AQSH – 24,4 % va 11,6 %. Shu davrdan boshlab dunyoni qayta bo„lib 
olish faqat urush va zo„ravonlik vositasida amalga oshishi mumkin edi. 
Shu  sababdan  dunyoning  yetakchi  mamlakatlari  o„rtasida  bo„lingan 
dunyoni qayta bo„lib olish uchun kurash tobora keskinlashdi. 
Eng  yangi  davr  birinchi  jahon  urushining  tugashi  va  1917  yil 
Rossiyada  Oktyabr  to„ntarishidan  boshlab  to  hozirgi  kunlargacha 
bo„lgan davrni qamrab oladi. Bu davr quyidagi uch bosqichga bo„linadi. 
Birinchi  bosqich  (1917-1939  yillar)  dunyo  xaritasida  SSSR 
(sotsialistik  imperiya)  ning  bo„lishi,  Yevropada  va  dunyoning  boshqa 
qismlarida  muhim  hududiy  o„zgarishlarning  sodir  bo„lishi  bilan 
harakterlanadi.  Avstriya  –  Vengriya  imperiyasi  parchalanadi,  ko„p 
davlatlarning  chegaralari  o„zgaradi.  Yangi  mustaqil  mamlakatlar  – 
Polsha, Finlyandiya, Chexoslovakiya, Yugoslaviya (Serbiya, Xorvatiya, 
Sloveniya  qirolliklari)  va  boshqalar  paydo  bo„ldi.  Buyuk  Britaniya, 
Fransiya,  Belgiya,  Yaponiya  mustamalakalari  ko„paydi  va  kengaydi. 
Germaniya mustamlakalari (3 mln. kv. km.) g„olib davlatlargi vasiylikka 
(amalda  mustamlakaga)  berildi.  Masalan,  Tanganika  Angiliyaga  « 
mandat» ga berildi. Togo  va Kumerun esa Angliya va Fransiya o„rtasida 
bo„lib  olindi.  Janubi-G„arbiy  Afrika-  JARga,  Shimoliy  Sharqiy  Yangi 

---

 
33 
Gvineya  –  Avstraliya  Ittifoqiga,  Karolin,  Marian,  Marshall  orollari-
Yaponiyaga, Qarbiy Samoa orollari – Yangi Zelandiyaga, Nauru orollari 
– Angliya, Avstraliya, Yangi Zelandiyaga berildi. 
Ikkinchi bosqich (1939  – 1990 y.) Yevropa siyosiy xaritasida yuz 
bergan o„zgarishlardan tashqari, sotsialistik eksperementning kengayishi 
(Yevropa  va  Osiyodagi  ayrim  davlatlarning  sotsialistik  yo„lga  o„tishi), 
imperializm  mustamlakachilik  tizimining  yemirilishi  oqibatida  Osiyo, 
Afrika, Lotin Amerikasi (Karib regioni) okeanida 100 dan ortiq mustaqil 
davlatning  barpo  etilishi  bilan  harakterlanadi.  Mustamlakachilik 
tizimining  barbod  bo„lishi,  milliy  ozodlik  harakatlarining  kuchayishi, 
xalqlarning mustaqillik uchun kurashlari dunyo siyosiy xaritasini tubdan 
o„zgartirib yubordi. 
Ikkinchi Jahon urushidan keyingi yillarda dunyo siyosiy xaritasida 
Vetnam (1945 y), KXDR (1948), Xitoy Xalq Respublikasi (1949), 1948 
yilda  Birma  va  Seylon  (1972  yildan  Shiri  Lanka),  1953  yilda  Laos  va 
Kambodja paydo bo„ldi. 1997 yilda Maloya Federasiyasi tuzildi. 
Ikkinchi  jahon  urushidan  keyingi  yillarda  Afrikaning  90  %  ga 
yaqin  hududi  va  75  %  aholisi  mutamlaka  asoratida  edi.  Bu  yerda  faqat 
uchta  mustaqil  davlat  (Janubiy  Afrika  Ittifoqini  hisoblamaganda)  – 
Efiopiya,  Misr,  Liberiya  mavjud  bo„lgan,  hozir  ularning  soni  50  dan 
ortiq. 
Uchinchi bosqich 1990 yillardan to hozirga qadar davom etayotir. 
Bunda quyidagilar dunyo hamjamiyatining ijtimoiy-iqtisodiy va ijtimoiy 
siyosiy hayotiga katta ta‟sir ko„rsatdi va dunyo xaritasida muhim yangi 
sifat o„zgarishlari sodir bo„lishiga olib keldi: 
-  1991  yilda  SSSR  ning  parchalanishi,  uning  tarkibidagi  barcha 
ittifoqdosh respublikalarda davlat mustaqilligining e‟lon qilinishi; 
-  Mustaqil davlatlar Hamdo„stligining (MDH) tashkil topishi; 
-  Sharqiy  Yevropa  mamlakatlarida  tinch  yo„l  bilan  xalq  – 
demokratik inqilobining g„alaba qilishi (1989-1990 yillar); 
-  1991  yilda  Varshava  shartnomasi  tashkiloti  (harbiy)  va  o„zaro 
yordam iqtisodiy kengayishi faoliyatining to„xtatilishi. Ular Yevropa va 
dunyodagi  siyosiy  va  iqtisodiy  vaziyatga  doimo  jiddiy  ta‟sir  ko„rsatib 
turgan edi; 
-  1990  yil  3  oktyabr  –  ikki  nemis  davlatining  (GFR  va  GDR) 
yagona davlatga birlashuvi; 
- 
Yugoslaviya 
Sotsialistik 
Federativ 
Respublikasining 
parchalanishi,  Sloveniya,  Bosniya  va  Gersogovina,  Harvatiya, 
Yugoslaviya  Ittifoqi  Respublikasi  (tarkibida  Serbiya  va  Chernogoriya) 

---

 
34 
mustaqilligining  e‟lon  qilinishi.  Hozirgi  davom  etayotgan  fuqoralar 
urushi  va  mamlakatlararo  nizolar  bilan  bog„liq  bo„lgan  sobiq 
federatsiyaning jiddiy inqirozi; 
- 1990 yil may oyida ikki arab davlati – Yaman Arab Respublikasi 
(YAAR)  va  Yaman  Xalq  Demokratik  Respublikasi  (YAXDR)  milliy-
yetnik asoslarda birlashdi (Yaman Respublikasi, poytaxti – Sana shahri); 
-  1990-91  yillarda  mustamlakachilikning  barbod  bo„lish  jarayoni 
davom  etib,  quyidagilar  mustaqillikka  erishdilar;  Namibiya  (Afrikadagi 
eng  so„nggi  mutamlaka);  Okeaniyada  yangi  davlatlar  –  Mikroneziya 
Federativ  Shtatlari  (Karolin  orollari),  Marshal  orollari  Respublikasi 
paydo bo„ldi; 
-  1993  yil  1  yanvarda  sobiq  Chexoslovakiya  parchalanib,  ikkita 
mustaqil davlat – Chexiya va Slovakiya vujudga keldi; 
-  1993  yil  –  Eriteriya  davlatning  (Efiopiyaning  qizil  dengiz 
qirqog„idagi sobiq provinsiyasi) mustaqilligi e‟lon qilindi. 
Dunyo  siyosiy  xaritasining  kelajakda  o„zgarish  miqyoslari  ko„p 
millatli  mamlakatlarda  etnik-milliy  jarayonlarning  rivoji  yo„nalishiga, 
mamlakatlar  va  xalqlar  o„rtasidagi  iqtisodiy,  siyosiy,  madaniy 
munosabatlarning harakteriga bog„liq.