1-§. Diyorimiz jahon sivilizatsiyasi beshiklaridan biri siz ushbu darslikda iv–xv asrlar

Ilm-fan va madaniyat. G‘aznaviylar davlatida ilm-fan va madaniyat, xususan, adabiyot rivojlangan. Mahmud G‘aznaviy turkiy ona tili bilan bir qatorda fors, arab va pahlaviy tillarini ham mukammal bilgan, she’r bitgan. Poytaxt saroyida 400 dan ortiq olim, shoir va san’atkorlar ijod qilgan. Abu Rayhon Beruniy, Nosir Xusrav, Gardiyziy va Bayhaqiy kabi buyuk mutafakkirlar G‘aznada yashaganlar. ⦁ Beruniy “Qonuni Ma’sudiy”, ⦁ Bayhaqiy “Tarixi Ma’sudiy” asarlarini sulton Ma’sudga bag‘ishlaganlar. ⦁ Abul Qosim Firdavsiy mashhur “Shohnoma” dostonini G‘aznaviy'>Mahmud G‘aznaviyga taqdim etgan. G‘aznaviylar davlatida qurilish va me’morchilikka ham jiddiy e’tibor berilgan. G‘azna, Balx, Nishopur, Lohur va boshqa shaharlarda ko‘plab madrasalar, masjid, xonaqoh va saroylar bino qilinib, kutubxonalar faoliyat ko‘rsatgan. Bog‘-u chorbog‘lar barpo etilib, xususan poytaxt G‘azna shahri gullab-yashnagan.

17-§. QORAXONIYLAR


Davlatning tashkil topishi. X asr o‘rtalarida qarluqlar yag‘mo, chigil, o‘g‘uz va boshqa qabilalar bilan yagona ittifoqqa birlashdilar. Bu ulkan hududda dastavval “Xoqoniya o‘lkasi” deb yuritilgan davlat tashkil topadi. Mazkur davlat hukmdorlari
“jabg‘u” deb yuritilgan unvonning o‘rniga o‘zlarini “qoraxon”, ya’ni “buyuk xon” deb ataydilar. XI–XII asrlarda Xoqoniya rivoj topib kuchaygach, u “Qarluq Qoraxoniylar” davlati nomini olgan. Mazkur yirik davlat qator qabilalar ittifoqi asosida tashkil topgani bois hukmdorlari “arslonxon”, “bug‘roxon” va “tavg‘achxon” unvonlari bilan yuritilgan. Bu uchta atama oliy darajali hukmdor ma’nosini anglatgan. Buyuklik yoki ulug‘lik esa qadimda turkiy xalqlarda “qora” so‘zi bilan sifatlangan. Shu boisdan taxtda o‘tirgan Arslonxon, Bug‘roxon va Tavg‘achxonlar “qoraxon” deya e’tirof etilgan. Ular boshqargan davlat esa tarixda, keyinchalik, ramziy ravishda “Qoraxoniylar davlati” nomi bilan shuhrat topgan.

* Qoraxoniylar davlati, Xoqoniya – Sharqiy Turkiston, yettisuv vaTyanshanning janubiy yonbag‘rida tashkil topgan davlat. Qoraxoniylar sulolasi boshqargan. Qoraxoniylar davlatining barpo etilishida qarluq, chigil va yag‘mo qabilalari yetakchi rol o‘ynagan. Asoschisi – Abdulkarim Sotuk Bug‘roxon (859–955)