|
Savol va topshiriqlar
9 1. Hozirgi zamon fe’li deb qanday fe’llarga aytiladi?
Hozirgi zamon fe’li qanday qo‘shimchalar bilan keladi?
mashq. Uyga topshiriq. Onangizga uy ishlarida qanday yordam berishingiz haqida hikoya tuzing.Unda hozirgi zamon fe’Uaridan foydalaning.
98
dars. KELASI ZAMON
Topshiriq. Kel o‘zagiga -adi, -ajak, -moqchi, -ar qo‘shimchalarini qo‘shing. Ulaming qaysisi nutqimizda ko‘proq ishlatiladi?
f -adi, -ur, -tijak, -moqchi qo‘shimchalari bilan kelib, ish- harakat va holatning nutq jarayonidan keyin yuz berishi yoki bermasligini bildirgan fe’llarga kelasi zamon fe’Uari deyiladi.
mashq. 0‘qing, kelasi zamon fe’llarini topib, izohlang.
Ishlagan tishlar, ishlamagan kishnar. 2. Biz yurtimizni bog‘-u bo‘stonga aylantirmoqchimiz. 3. Hali shunday kunlar kelajak. 0‘zbek xalqining ichidan yana Beruniy, Farg‘oniy, Xorazmiy, Navoiy singan allomalar yetishib chiqajak. 4. Kelajakda ilm-fan sirlarini o‘rganib katta olim boimoqchiman.
mashq. Matnni o‘qing. Fe’llarga kelasi zamon qo‘shlmchalaridan mosini qo‘yib, ko‘chiring.
Bir kosa ayroningiz bormi, opa? Men ket {-moqchi, -ar, -ajak,
-adi) man hozir.
Eshikdan kirmasdan turib qayoqqa qoch (-adi, -ar, -ajak, -moqchi) san, bolam?
-Hozir Toshkentdan televizorchilar, shoirlar, muxbirlar kelish (-ar, -ajak, -adi, -moqchi). Bizni suratga olish (-ajak, -moqchi, -adi, -ar) ! - dedi Lochin bolalarcha g‘urur bilan.
(O. Yoqubov)
Savol va topshiriqlar
cp 1. Kelasi zamon fe’li deb qanday fe’llarga aytiladi?
2. Qanday qo‘shimchalar kelasi zamon fe’llarini hosil qiladi?
Kelasi zamon qo‘shimchalarining faollik darajasini aniqlang.
mashq. Uyga topshiriq. Kelajakda kim boimoqchisiz? Shu haqda kelasi zamon fe’llari ishtirokida hikoyacha tuzing.
99
dar s. SH AXS-SON QO‘SHIMCHALARI Topshiriq. Nuqtalar o‘miga tegishli qo‘shimchalami qo‘yib ko‘chiring.
keldL. siz ^ keldL
ular
} ! Fe’ldan anglashilgan ish-harakat va holatning so‘zlovchi, tinglovchi yoki o‘zgaga tegishli ekanligini bildiruvchi qo‘shimchalarga shaxs-son qo‘shimchaIari deyiladi.
Kg3 So‘zlovchi 1-shaxs, tinglovchi 2-shaxs, o‘zga 3-shaxs hisoblanadi.
282j-mashq. Nuqtalar o‘rniga shaxs-son qo‘shimchalaridan mosini qo‘yib, gaplarni o‘qing. Ularning ishlatilish o‘rinlarini tushuntiring.
1. Yer haydasa... kuz hayda, kuz haydamasa..., yuz hayda. (Maqol)
2. Atirgul shunday chiroyli ediki, Oqiljon qarab to‘ymas ... (Farhod
Musajon) 3. Men ham o‘zimni kulgidan to‘xtata olmadi... (N. Fozilov)
4. 0‘zingni er bilsa..., o‘zgani sher bil. (Maqol)
mashq. Uch guruhga boiining. Har bir guruhdan navbat bilan bittadan vakil o‘rtaga chiqsin. 1-o‘quvchi aytgan gapni ikkinchi o‘quvchi
shaxsda, uchinchi o‘quvchi 3-shaxsda tuslashga harakat qilsin.
Namuna: 1-o‘quvchi 2-o‘quvchi 3-o‘quvchi tayyorman tayyorsan tayyor
••• •••
Savol va topshiriqlar
9 1. Shaxs-son qo‘shimchalari deb qanday qo‘shimchalarga aytiladi?
-(i)m, -(i)ng qo‘shimchalari bilan -man, -san qo‘shimchalarining ishlatilishiga misollar keltiring. Ularning qanday fe’llarga qo‘shilishini ayting.
mashq. Uyda kitobning ahamiyati haqida matn tuzing, unda ishlatilgan fe’llarning shaxs-sonini aniqlab, gapirib bering.
100
dars. RAVISH
topshiriq. To‘satdan, qo‘qqisdan, ancha so‘zlari ishtirok etgan gaplar tuzing. Ulaming qanday ma’no ifodalayotganini ayting.
topshiriq. Avval, keyin so‘zlari ishtirokida gap tuzing. Bu so‘zlaming qanday so‘roqqa javob bo‘layotganini ayting.
I Qanday?, qancha? qachon? singari so‘roqlarga javob
bo‘lib, harakatning holati, daraja-miqdorini bildirgan
so‘zlar ravish sanaladi.
J
! ESP Ravish, asospn, fe’Iga bog‘lanadi va gapda ko‘proq hoi | vazifasida keladi.
mashq. Gaplarni daftaringizga ko‘chirib yozing. So‘ng ravishlarni topib, ularga izoh bering.
1. Yurtimizni obod qilish uchun astoydil harakat qilmoqdamiz.
2. Tez-tez kitob o‘qib turilsa, fikr ravshanlashadi. 3. Qayerda ahillik bolsa, o‘sha yerga qayg‘u yaqin kelolmas.
*286-mashq. 0‘yinimiz «Qanday?, qachon?, qancha?» deb nomlanadi. Bir o‘quvchi istalgan fe’lni misol qilib keltiradi. Masalan: keldi. Qolgan o‘quvchilar shu fe’l orqali ifodalangan ish-harakatning belgilarini topishga urinib ko‘radilar: To 'satdan keldi, qo 'qqisdan keldi.
Savol va topshiriqlar
*) 1. Ravish deb qanday so‘z turkumiga aytiladi?
2. Ravish bilan sifatning o‘xshash va farqli tomonlarini ayting.
3. Ravishlaming qanday turlari bor?
mashq. Uyga topshiriq. Hikoyatni o‘qing. Ravishlarni topib, ular ish-harakatning qanday belgisini bildirayotganini aniqlang.
Husayn Boyqaro doimo Navoiyning gaplariga quloq solar ekan. Bir kuni ertalab podshoh saroyga kirib kelayotib, Navoiyga qarabdi- da, ko‘rsatkich barmog‘i bilan boshini ko‘rsatibdi. Shunda Navoiy tilini chiqarib qo‘yibdi. Boyqaro ma’qullagannamo boshini qimirlatibdi. Bu voqeani zimdan kuzatib turgan Navoiyning shogirdlari bu imo-
101
ishoraning sababini so‘rabdilar. Navoiy shunday deb javob beribdi.
-Hukmdor boshga doim baloni nima keltiradi?-deb so‘ragan edi, men darhol «til!» deb javob berdim.
(«.Hikmatlar xazinasi»dan)
dars. MUSTAHKAMLASH DARSI
Savol va topshiriqlar
9 1. Fe’lning nechta zamoni bor?
® 2. 0‘tgan zamon fe’llari qanday hosil qilinadi?
Hozirgi zamon fe’llari-chi?
Kelasi zamon feilariga misollar ayting.
Shaxs-son qo‘shimchalari haqida gapiring.
Ravish deb nimaga aytiladi?
topshiriq. Daftaringizga fe’lga bittadan misol yozing.
Masalan: o‘qimoq.
topshiriq. Shufe’lni uch zamonda tuslab, ular ishtirokida 3 ta gap yozing.
«Shum bola» qissasini o‘qidim.
Hozirgi «0‘zbek xalq ertaklari»ni o'qiyapman.
Kelajakda yana ko‘p badiiy asarlarni o‘qimoqchiman.
topshiriq. Misol uchun olingan fe’lni 3 ta shaxsda tuslang.
shaxs o‘qidim ofqidik
shaxs o ‘qiding o‘qidingiz
shaxs o‘qidi o ‘qidilar
topshiriq. Fe’ldan anglashilgan ish-harakatning bajarilish paytini, sababini, holatini, daraja-miqdorini bildiruvchi so‘zlami toping.
(holat) sekin
(payt) hali —■—-T ■—
(sabab) ataylab o‘qidim
(miqdor) ko‘p
topshiriq. Bir-biringiz bilan turli mavzularda suhbatlar uyushtiring. Unda daftaringizga yozilgan feilardan foydalaning.
Do'stlaringiz bilan baham: |
