|
dars. FE’L
topshiriq. Ishladim, o ‘qidim, wcladim, o'yladim so‘zlarini harakat va holat ma’nolarini bildirishiga ko‘ra ikki guruhga ajrating.
topshiriq. Quyida berilgan so‘zlar nimasi bilan farq qilishini ayting.
o 'qidim o ‘qiyapman о ‘qiyman.
1 Mw« qïïmôq?, tuma bo4moq? so‘roqlariga javob bo‘lib, harakat-holatni bildiruvchi so‘zlarga fe’l deyiladi.
I®* Fe’llar zamon, shaxs-son, bo‘lishli-bo‘lishsizlik ma’nolari va bu ma’nolarni ifodalovchi qo‘shimchalarga ega boiadi. Masalan: yozmadim so‘zida -ma qo‘shimchasi (boiishsizlik), -di qo‘shimchasi i (zamon), -m qo‘shimchasi esa shaxs-son ma’nolarini bildiradi. j
mashq. Gaplarni daftaringizga ko‘chirib yozing va fe’llarga izoh bering.
Suvni iflos qilmang. Uning har bir tomchisi aziz.
Suv shahar va qishloqlarga, bog‘-rog‘larga, dalalarga obihayot eltadi, jon bag‘ishlaydi. Usiz hayotning boiishi mumkin emas.
93
Afsuski, ayrim odamlar chiqindilami suvga tashlashadi. Bu eng og‘ir gunoh sanaladi.
Aziz bolalar! Siz aslo bunday qilmang. Suvni hamisha aziz tuting.
mashq. Hikoyatn! o‘qing. Fe’Ilarni topib, ularni Izohlang. Donishmandning gaplari bo‘yicha bahslashing.
Bir odam maslahat so‘rab donishmandning huzuriga boribdi.
-Ey ulug‘ zot,-debdi u.-Mening farzandlarim ko‘p. Nima qilsam, ulardan mehr-oqibat, e’tibor ko‘raman.
Donishmand o‘ylab turib javob beribdi:
-Mehr ko‘ray desang, farzandlaring qalbiga mehrigiyo urug‘ini soch.
(Rivoyat)
Vhashq. Nuqtalar o'rniga gapning mazmunidan kelib chiqib, kerakli fe’llarni qo‘ying.
Maktab o‘quvchisi qanday boiishi lozimligini ... U bilimga chanqoq, odobli, tarbiyali ... 0‘zidan kattalami ko‘rganda birinchi bo‘lib salom ...
Savol va topshiriqlar
9 1. Fe’l deganda qanday so‘z turkumini tushunasiz?
2. Fe’l qanday so‘roqlarga javob bo‘ladi?
Harakat va holat bildiruvchife’llarga misollar keltiring.
mashq. Uyga topshiriq. Hikoya tuzing. Unda ishlatilgan fe’Uarga diqqat qiling.
dars.FE’L ZAMONLARI
topshiriq. 0‘qidim, o'qiyapman, o‘qiyman so‘zlarining umumiy va farqli qismlarini ajrating. 0‘qi o‘zagiga qo‘shilayotgan qo‘shimchalaming qanday ma’no bildirayotganini ayting.
J Fe’ldan anglashilgan harakat-holatning nutq so‘zlanib turgan paytga munosabati fe’l zamonlari, shunday ma’noni ifodalovchi qo‘shimchalar esa zamon qo‘shimchalari deyiladi.
94
1
|
2
|
3 4
|
5
|
6
|
7
|
8
|
9
|
10
|
11
|
12
|
13
|
14
|
15
|
16
|
17
|
18
|
19
|
1,2,3- bildi so‘zining buyruq shakli.
4,5 - imkon so‘zining birinchi bo‘g‘ini.
6,7, 8, 9 -saodat so‘zining sinonimi.
10,11,12-so‘zlovchi tomon yurishni bildiruvchi buyruq fe’li.
13,14,15-o'tir so‘zining ikkinchi bo‘g‘ini.
16-alifbodagi birinchi harf.
18,19-o‘tgan zamon qo‘shimchasi.
mashq. Uch guruhga bo‘lining. Bilmoq, uchmoq, o'rganmoq, ekmoq, ketmoq fe’llarini 1-guruh o‘tgan zamonda, 2-guruh hozirgi zamonda,
guruh kelasi zamonda qo‘llab gaplar tuzsin.
95
Savol va topshiriqlar
9 1. Fei zamonlari deganda nimani tushunasiz?
Feilaming nechta zamoniiii bilasiz?
Qanday qo‘shimchalarga zamon qo‘shimchalari deyiladi?
mashq. Uyga topshiriq. Eng yaxshi ko‘rgan adabiy qahramo- ningizga maktub yozing. Maktubda foydalanilgan fe’llarning zamonini ayting.
dars. 0‘TGAN ZAMON
topshiriq. Yoz feiiga -di, -gart, -gan edi, -gan ekan qo‘shimchalarini qo‘shing. Ular qaysi zamonni ifodalayotganini ayting.
topshiriq. Ko‘r fe’liga -di va -ibdi qo‘shimchalarini qo‘shing. Ulaming qaysi zamonni ifodalashini bayon qiling.
i ? -di, -ibdi (fe’l unli bilan tugasa -bdi), -gan edi, -gan ekan 1 * qo‘shimchalari bilan kelib, ish-harakat va holatning nutq jarayonidan oldin boiganini yoki boimaganini bildirgan ^ fe’llarga o‘tgan zamon fe’llari deyiladi.
DSi3 0‘tgan zamon fe’llari uchala shaxsda tuslanadi.
Mas alan: bordim bording bordi
bordîk bordingiz bordi (-lar)
mashq. 0‘tgan zamon fe’llarini hosil qiluvchi qo‘shimchalarni topib, ularga izoh bering.
Bolg‘achalaming tiqillashi bir soatcha davom etdi. Gulliver boshini burib, yoniga qaray degan edi, chilvir va qoziqlar imkon bermadi. U boshining yonida hozirgina yasalgan taxta minbarchanigina ko‘rdi.
Bir necha odamcha shu minbarga zinapoya yasabdi.
(Jonatan Svifl)
mashq. Ko‘chiring. 0‘tgan zamon fe’llariga izoh bering.
Ota-onasi Ibn Sinoni maktabga berishdi. Lekin u maktabda
96
|
s
|
|
|
|
q
|
|
q
|
r
|
|
d
|
|
4
|
t
|
|
r
|
|
d
|
|
|
n
|
|
|
|
d
|
|
|
|
|
|
|
|
|
5
|
a
|
d
|
|
sh
|
g
|
|
n
|
|
d
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Olmalami ... 2. Ko‘ylagining tugmasini ... 3. Tashqariga...
Sochini silliq qilib... 5. Hisobda ...
dars. HOZIRGI ZAMON
Topshiriq. Kel o‘zagiga -moqda, -yotir, -yapti qo‘shimchalarini qo‘shing. Bu qo‘shimchalaming qanday zamonni ifodalayotganini ayting.
y -yapti, -yotir, -moqda qo‘shimchalari bilan kelib, ish-
harakat va holatning nutq jarayonida yuz berayotgani yoki bermayotganini bildirgan fe’llarga hozirgi zamon fe’llari deyiladi.
v J
275-mashq. Yashnamoq, ko'karmoq, gullamoq fe’llaridan hozirgi zamon shakllarini hosil qiling va ular ishtirokida gaplar tuzib, daftaringizga yozing.
Onatili, 5-sinf
97
*276-mashq. Rasm asosida hikoya fuzing. Hikoyada hozirgi zamon fe’llaridan foydalaning.
Tayanch so‘zlar: bino, buldozer, kran, asfalt, yoi, shag‘al, daraxt, ko‘cha, qurmoq, ko‘tarmoq, surmoq, tekislamoq, ishchi, quruvchi
mashq. Kerakli fe’llarni nuqtalar o‘rniga qo‘yib, ko‘chiring. Hozirgi zamon feilarining hosil boiishini tushuntiring.
Tag‘in nimalar desam ekan? Ha, «Buvim kasal boiib qoldilar, Sizni ko‘p o‘ylab, tashvish qilyaptilar!» deyman. Buni ham yozdim. Endi-chi? Ha, «Ona tilidan bohoimni «besh»ga chiqaryapman, yozuvim tuzalyapti, mana ko‘ring», - deyman. Xursand bo‘ladi. Yozdim. Hammasi boiib yarim betcha boidi. U yog‘ini nima bilan toidiraman? Varaq-varaq xat yozganlar gapni qayoqdan toparkin-a? (Hakim Nazir)
Do'stlaringiz bilan baham: |
