Homo economicus

Sosiologizatorlik konsepsiyalari.
Biologizatorlik yondashuviga zid o’laroq, 
sosiologizatorlik yondashuvi inson tabiatini ijtimoiy munosabatlarda ko’rishga 
harakat qiladilar. Bunda ular ba’zan nafaqat insonning ijtimoiy asosini uning 
biologik asosiga qarama-qarshi qo’yadilar, balki so’nggi zikr etilgan asosni 
hayvoniy va hattoki tuban, shu bois jiddiy e’tiborga loyiq emas, deb hisoblaydilar. 
Asosiy e’tibor ijtimoiy munosabatlar tahliliga va individ, shaxsning shakllanishida 
jamiyat qanday rol o’ynashini aniqlashga qaratiladi. Pirovardida ijtimoiy asos 
individual asosga qaraganda ustunroq ahamiyat kasb etadi, uni o’ziga 
bo’ysundiradi va qamrab oladi. Mazkur yondashuv total ijtimoiy tizimlarga va 
ularni asoslashga harakat qiluvchi falsafiy ta’limotlarga, xususan, Platon falsafasi 
ayniqsa xosdir. Umuman olganda, bu individualizm va kollektivizm muammosidir.
Insonning mohiyati.
Insonning mohiyatini tushunishga harakat qilish 
jarayonida u nafaqat tashqi, balki ichki, pinhona xususiyatlarga ham ega ekanligini, 
ular jamuljam holda insonning individ, individuallik, shaxs kabi tushunchalarda 
aks etadigan muayyan obrazini shakllantirishini ham hisobga olish lozim. 
Boshqacha aytganda, insonning mohiyatini uning ichki va tashqi borlig’i birligida, 
uning dunyoga faol munosabatida izlash kerak.
Shunday qilib, individ muayyan insonning umumiy obrazi sifatida amal qilsa, 
individuallik uni muayyan o’ziga xos xususiyatlar sohibi sifatida tavsiflasa, 
«shaxs» tushunchasiga yanada torroq ma’no yuklanadi, chunki ayni holda inson 
uning barcha ijtimoiy sifatlari bilan jamuljam holda olinadiki, bu faqat ijtimoiy 
munosabatlarning u yoki bu tizimini nazarda tutgan holda shaxs to’g’risida so’z 
yuritish imkonini beradi. Ya’ni keng talqinga yo’l qo’yadigan «individ» va 
«individuallik» tushunchalari nafaqat insonga nisbatan, balki individual 
xususiyatlarga ega bo’lgan ayrim tirik mavjudot, hayvonga nisbatan ham tatbiq 
etilishi mumkin. «Shaxs» tushunchasi esa doim ijtimoiy mavjudot sifatidagi inson 
bilangina bog’liq bo’lib, faqat shu ma’noda, ayrim insonni uning jamiyatdagi o’rni, 
«ijtimoiy qiyofasi» nuqtai nazaridan tavsiflaydi.
Kezi kelganda yana shuni ham ta’kidlab o’tish lozimki, har qanday shaxs 
zamirida oqilona faoliyat yotuvchi ongli-ixtiyoriy faollik tavsiflanadi. Shuningdek 

---

inson yangi moddiy va ma’naviy boyliklar yaratib, o’z ijodiy imkoniyatlarini izchil 
ro’yobga chiqarish orqali shaxs sifatida namoyon bo’ladi.
Hozirgi zamon fanida shaxsning shakllanishiga ta’sir ko’rsatuvchi uch muhim 
omil: irsiyat, madaniy muhit va yashash sharoiti farqlanadi. Bu omillar o’zaro 
ta’sirga kirishishi natijasida inson shaxs sifatida o’ziga xos xususiyatlar majmui: 
tegishli ehtiyojlar, qiziqishlar, mijoz, qobiliyatlar, maqsadlar, mo’ljallar, 
ma’naviyat va shu kabilarga ega bo’ladi. Insonning mazkur betakror individual 
xususiyatlari asosan u yashayotgan muhitdagi ijtimoiy va madaniy shart-sharoitlar 
ta’sirida shakllanadiki, bu shaxsning shakllanishi va kamol topishida jamiyat juda 
muhim rol o’ynashini qayd etish imkonini beradi. Ayni vaqtda shaxs umumiy 
e’tirof etilgan me’yorlarga muvofiq yoki ularga zid shakllanishi va kamol topishi 
mumkin. Bu ma’noda ijobiy shaxslar to’g’risida ham, salbiy shaxslar to’g’risida 
ham so’z yuritish mumkin.
Hozirgi vaqtda aksariyat olimlar va faylasuflar inson evolyusiyasidagi ijobiy 
jarayonlarni va ijtimoiy o’zgarishlar imkoniyatlarini ijtimoiy munosabatlarning 
insonparvarlashuvi, odamlar ongidan umuminsoniy me’yorlar mustahkam o’rin 
olishi bilan bog’lamoqdalar. Bunda inson o’zining butun umri mobaynida, bir 
tomondan, o’z oldiga qo’ygan maqsadlariga erishishga harakat qilib, boshqa 
tomondan esa – o’zini qurshagan ijtimoiy va tabiiy muhit ta’sirini his etib, yaxlit 
bir butun hodisa sifatida, uzluksiz tadrijiy rivojlanishini e’tiborga olish lozim. 
Boshqacha aytganda, o’zining kamol topish jarayonida u doim ham subyekt, ham 
obyekt hisoblanadiki, bu shaxsning o’z imkoniyatlarini ro’yobga chiqarishi va 
hayot mazmunini izlashi bilan bog’liq bo’lgan yana bir muhim falsafiy muammo 
yuzaga kelishini belgilaydi.