Homo economicus

2-
 
MASALA. Antrop tamoyil- inson borligiga oid zamonaviy 
metodologik vosita. Falsafiy antropologiyaning vujudga kelishi va 

---

rivojlanishi.
Yunoncha sophia – donishmandlik, anthropos – inson va logos – 
ta’limot so’zlaridan kelib chiqqan «falsafiy antropologiya» atamasi etimologik 
jihatdan inson haqidagi falsafiy ta’limotni anglatadi. Falsafiy antropologiya 
insonning alohida borliq manbai sifatida kelib chiqishi, tadrijiy rivojlanishi va 
mavjudligining o’ziga xos xususiyatlariga doir falsafiy qarashlarni aks ettiradi.
Yuqorida qayd etilganidek, inson haqidagi falsafiy ta’limotlar qadimda 
vujudga kelgan va butun falsafa tarixi orqali o’tadi. Konfusiy, Suqrot, Geraklit, 
stoiklar, kiniklar, Avgustin, Foma, Forobiy, Ibn Sino, A.Navoiy, A.Jomiy, Dekart, 
Russo, Kant, Feyerbax, Nisshe va boshqalar insonning falsafiy, nazariy obrazini 
yaratib, falsafiy antropologiya falsafiy bilimning mustaqil bo’limi sifatida vujudga 
kelishi uchun zamin hozirladi.
Shu ma’noda falsafiy antropologiyaning ilk ildizlariga XVIII asr fransuz 
materialistlarining asarlarida duch kelish mumkin. Ammo Kant, shuningdek, 
insonning mohiyati muammosini falsafaning «birdan-bir, universal va oliy» 
predmeti darajasiga ko’taruvchi antropologik tamoyillarni falsafaga kiritgan va 
asoslab bergan Feyerbax sa’y-harakatlari bilan falsafiy antropologiya mustaqil 
falsafiy fan sifatida shakllana boshladi.
Falsafiy antropologiya XX asrning 20-yillarida asosan M.Sheler, A.Gelen, 
X.Plesner asarlari ta’sirida uzil-kesil vujudga keldi. Xususan, M.Shelerning 
«Insonning kosmosdagi o’rni» asarida inson haqida fundamental fan yaratish 
lozimligi qayd etiladi va uni falsafiy bilish dasturi taklif qilinadi. Muallif fikriga 
ko’ra, insonni yaxlit falsafiy bilish inson borlig’ining turli jabhalariga nisbatan 
olingan muayyan ilmiy natijalar bilan birikishi lozim.
M.Sheler falsafiy antropologiya insonning yaxlit konsepsiyasini yaratib, uni 
muayyan ilmiy, falsafiy va diniy jihatdan anglab yetishda birlashtiruvchi rol 
o’ynashi lozim, deb hisoblaydi. U «Falsafiy antropologiyaning vazifasi insonning 
barcha o’ziga xos monopoliyalari, ishlari va amallari: til, vijdon, asboblar, qurol... 
davlat, rahbarlik, mif, din, fan... inson borlig’ining asosiy strukturasidan qanday 
kelib chiqishini aniq ko’rsatib berishdan iboratdir»
8
, deb qayd etadi.