Холдор Чиниқулов, Анвар Жўлиев

3.5. Ер пўстининг кимѐвий таркиби 
 
Ернинг устки тош қобиғи - ер пўсти - таркиби ва келиб чиқиши 
турлича бўлган тоғ жинсларидан тузилган. Ҳар қандай тоғ жинси 
муайян минералларнинг мажмуасидан таркиб топган бўлади, 
минераллар эса ўз навбатида кимѐвий элементлар ѐки уларнинг 
тибиий бирикмаларидан иборат.
Шундай 
қилиб, 
ер 
моддаси 
ташкил 
топишининг 
мураккабланиш тартибида қаралса қуйидаги тоифалар қаторидан 
иборат бўлади: кимѐвий элемент - минерал - тоғ жинси. Қуйида 
айнан шу тартибда ернинг моддий таркиби кўриб чиқилади. 
Ер пўстининг кимѐвий таркиби тўғрисидаги кўпроқ ишончли 
маълумотлар бевосита ўрганиш мумкин бўлган унинг устки 
қисмига (16-20 км чуқурликкача) тааллуқли. Ер пўстининг кимѐвий 
таркиби, унинг макон ва замонда ўзгариш қонуниятлари 
масалалари билан ҳали нисбатан ѐш бўлган геокимѐ фани 
шуғулланади. 
Ҳозирги замон геокимѐсининг маълумотларига кўра ер пўстида 
93 та кимѐвий элемент аниқланган. Уларнинг кўпчилиги турли 
изотопларнинг аралашмасидан иборат. Фақатгина 22 та кимѐвий 
элемент (масалан, натрий, марганец, фтор, фосфор, олтин) 
изотопларига эгамас ва шунинг учун оддий элементлар дейилади. 
Ер пўстида кимѐвий элементлар жуда нотекис тақсимланган. 
Кимѐвий элементларнинг тарқалиши бўйича олиб борилган 
дастлабки кўламли тадқиқотлар америкалик геохимик Ф. Кларк 
томонидан ўтказилган. Турли тоғ жинсларининг 6000 та кимѐвий 
таҳлилини математик йўл билан қайта ишлаб чиқиб Ф. Кларк ер 
пўстида 50 та энг кенг тарқалган кимѐвий элементларнинг ўртача 
миқдорини аниқлаб чиққан. Илк бор 1889 йилда чоп этилган Ф. 
Кларк маълумотларига кейинчалик олимлар томонидан аниқлик 
киритилган. 5.1-жадвалда турли тадқиқотчилар бўйича ер пўстида 
энг кенг тарқалган элементларнинг кларки кўрсатилган. 
Келтирилган маълумотлар шуни кўрсатадики, ер пўстининг 98 
% дан ортиқроғини ташкил этувчи бош элементлари бўлиб О, Si, 
Al, Fe, Ca, Na, К, Mg ҳисобланади. Уларнинг орасида биринчи 
ўринни кислород эгаллайди ва унинг ҳиссаси ер пўсти массасининг 
деярли ярмига тенг келади ва ҳажмининг 92 % га яқинини ташкил 
этади.

---

54 
Кимѐвий элементларнинг тарқалиш даражаси даврий 
системада тутган ўрни билан боғлиқ. Ўз вақтида Д. И. Менделеев 
таъкидлаганидек, ер пўстида энг кенг тарқалган элементлар даврий 
системанинг бошланишида жойлашган. Унда тартиб рақамининг 
сони ошиб бориши билан элементларнинг тарқалиши нотекис 
камайиб боради.