Холдор Чиниқулов, Анвар Жўлиев

Иккинчи даражали кучлар.
Иссиқлик конвекцияси туфайли 
ҳосил бўлувчи қовушоқ ишқаланиш кучи литосфера плиталарининг 
ҳаракатида белгиловчи аҳамиятга эга бўлади. Аммо ундан ташқари 
литосфера плиталарига бошқа, унча катта бўлмаган, бироқ муҳим 
кучлар ҳам таъсир қилади. Бу оғирроқ мантия юзасида енгилроқ 
пўстнинг сузишини таъминловчи Архимед кучидир. Ой ва 
Қуѐшнинг гравитацион таъсири туфайли вужудга келувчи прилив 
оқимлари ҳам шундай аҳамиятга эга. Шу жумладан ер юзасининг 
турли жойларида атмосфера босимининг ўзгариши туфайли пайдо 
бўладиган кучлар ҳам мавжуд. Атмосфера босимининг 3% га 

---

157 
ўзгариши 0.3 м қалинликдаги яхлит сув қатламининг босимига 
тенг. Бундай ўзгаришлар кенглиги юзлаб километрларга борувчи 
зоналарда кечиши мумкин. 
8.3. Ер пўстининг структуралари 
Фаол континентал четлар.
Фаол континентал чет континент 
остига океан пўсти кирган жойларда пайдо бўлади. Бундай геодина-
мик вазиятлар эталони бўлиб Жанубий Американинг ғарбий 
соҳиллари саналади ва уни 
анд
типидаги континентал чет 
дейишади. Фаол континентал четлар учун кўп сонли вулканлар ва 
умуман кучли магматизм характерли бўлади.
Континентал четлар остида океан ва континентал литосфера 
плиталарининг ўзаро кучли механик таъсири кечади. Океан 
пўстининг ҳаракат тезлиги, ѐши ва қалинлигига боғлиқ ҳолда 
мувозанат турлича кечиши мумкин. Агар литосфера плитаси суст 
ҳаракатланса ва унча қалин бўлмаси, унда континент чўкинди 
қопламаси билан бирга қўшилиб кетади. Чўкинди жинслар кучли 
бурмаланишга учрайди ва континентал пўстнинг бир қисмига айла-
ниб кетади. Бунда ҳосил бўлувчи структура 
аккрецион пона 
дейи-
лади. Агар чўкаѐтган литосфера плитасининг тезлиги юқори, аммо 
чўкинди қопламаси қалин бўлмаси, унда океан пўсти континентдан 
қирилиб, мантияга сўрилади. 
Оролли ѐйлар.
Оролли ѐйлар - бу бир океан литосфера 
плитасининг иккинчиси тагига шўнғиш жойида ҳосил бўлган 
субдукция зонаси устида ривожланган вулкан оролларининг 
занжиридир. Оролли ѐйларининг намунаси сифатида ҳозирги 
Алеут, Курил, Мариана ороллари ва бошқа архипелагларни 
кўрсатиш мумкин. Япон оролларини ҳам кўпинча ороллар ѐйи 
дейишади, аммо уларнинг фундаменти жуда қари ва ҳақиқатдан эса 
турли вақтларда вужудга келган бир қанча ороллар ѐйи 
мажмуасидан иборат. Шунинг учун ҳам Япон ороллари 
микроконтинент ҳисобланади. 
Оролли ѐйлар иккита океан литосфера плиталарининг 
тўқнашувидан ҳосил бўлади. Бунда литосфера плиталаридан бири 
иккинчисининг остида қолиб, мантияга сўрилиб кетади. Устки ли-
тосфера плитасида ороллар ѐйининг вулканлари пайдо бўлади. 
Ороллар ѐйининг қавариқ томони ютилувчи литосфера плитаси то-

---

158 
монига қараган бўлади. Шу томонда чуқурсувли нов ва ѐйолди 
ботиқлиги жойлашган бўлади. 
Ороллар ѐйининг ортида ѐйорти ҳавзаси жойлашган бўлиб 
(масалан: Охота, Жанубий Хитой ва бошқа денгизлар), уларда ҳам 
спрединг кечиши мумкин.