Холдор Чиниқулов, Анвар Жўлиев

Қайирусти супалари
(террасалар, лотинча terra - тупроқ). 
Тектоник 
ҳаракатларнинг 
узлукли-узлуксизлик 
хусусияти 
қайирусти супаларининг шаклланишига олиб келади. Маълумки, ер 
пўстида теконик ҳаракатлар тўхтовсиз давом этади. Аммо уларнинг 
йўналганлиги ва тезлиги вақт бўйича ўзгариб туради. Ҳудуднинг 
умумий кўтарилишида тектоник ҳаракатлар тезлиги ўзгариб 
туриши натижасида чуқурлатиш ва ѐн эрозиялар ўзаро алмашиниб 
туради. Бунинг натижасида қайирусти супалари шаклланади. 
Қайирусти супаларининг юзаси дарѐ оқими ва дарѐ водийси томон 
озроқ қияланган бўлади. Улар ҳар доим дарѐ ўзани ва қайиридан 
гипсометрик баландда жойлашган бўлади ва шунинг учун ҳам 
қайирусти супаси дейилади (121-расм). Дарѐ ўзанининг 
меандрланиши туфайли бундай супалар ювилиб кетиши орқали 
уларнинг фақат фрагментлари қолиши мумкин

---

260 
Қайирусти супалари субгоризонтал текисликлардан таркиб 
топган бўлади; улар ўзидан пастдаги супа ѐки қайирдан зина 
орқали ажралган бўлади, дарѐ томондан супаларнинг чегараловчи 
қошлар аниқ ифодаланган ѐки текисланган бўлиши мумкин, орқа 
томони эса устидаги зинага қараб кўтарилган ѐки туб жинсларга 
ѐндошган бўлади. 
Циклли 
ва 
маҳаллий 
супалар 
ажратилади. 
Циклли супалар
дарѐнинг бутун водий 
бўйлаб, 
маҳаллий 
супалар эса унинг 
муайян 
участка-
ларида ривожланган 
бўлади. 
Супалар 
тоғли 
районларда 
аниқ ифодаланган бўлади. 
Циклли супалар эрозион-аккумулятив циклда шаклланади ва 
қуйидаги босқичларни ўз ичига олади: 
- чуқурлатиш эрозияси; 
- ѐн эрозия; 
- аккумуляция; 
- динамик мувозанат. 
Эрозион-аккумулятив цикл давомида чўкинди тўпланган ва 
усти қайир билан қопланган чуқурлик ҳосил бўлади. Чуқурлатиш 
босқичидан бошланган янги эрозион цикл жараѐнида қайир аста-
секин супага айланади. Унинг юзаси ўзан оқими таъсир зонасидан 
ташқарида жойлашган бўлади. Унинг юзасида қоплама ҳосила деб 
аталувчи пролювий, коллювий, солифлюкцион ѐтқизиқлар, лѐсслар 
ва бошқалар тўпланиши мумкин. Уларнинг қалинлиги ўнлаб метрга 
боради. 
Аллювий қалинлиги ва остидаги жинслар муносабати бўйича 
аккумулятив (тўпланиш супалари), эрозион (ювилиш супалари) ва 
эрозион-аккумулятив (аралаш) супаларга ажратилади. 
Аккумулятив супаларда
аллювий қалинлиги ўнлаб ва юзлаб 
метрга бориши мумкин (йирик дарѐларда 20-30 м ни ташкил этади).