|
Т/г
|
Holning ma'no turlari
|
Izohi
|
So'rog’i
|
Shakllari
|
Misollar
|
1.
|
Ravish holi
|
Fe l kesimdan
anglashilgan
harakatning
qay tarzda
bajarilishini
ifodalaydi.
|
qanday?
qanday qilib?
qay holda ?
|
Ravish, -ib, taqlid so 'zlar
|
Tez о 'qidi, yugurib keldi, g'ir-g 'ir esdi.
|
2.
|
O'rin holi
|
Kesimdan
anglashilgan
harakat-
holatning
bajarilish
о 'mini
bildiradi.
|
qayerda? qayerdan ? qayerga ?
|
O'rin
oti+da,+dan
0 'rin
ravishi+ga sari,tomon,
+ga qarab
|
Bozordan oldim. Bog'ga chiqdim. Dala tomon ketdi. Dalaga qarab ketdi.
|
3.
|
Payt holi
|
Fe’l kesimdan
anglashilgan
harakat-holatning
bajarilish paytini
bildiradi.
|
qachon? qachon-
gacha? qachondan? qachon? qachondan buyon?
|
Payt oti+da
+dan
Payt ravishi
+gacha,
+guncha
|
Tongda ayozda, hozirdan tayyorlan. Hozirgacha о 'tirib di. Charchagun-cha ishla.
|
4.
|
Sabab holi
|
Fe 'I kesimdan
anglashilgan
harakat-
holatning
bajarilish yoki
bajarilmaslik
sababini
bildiradi.
|
nimaga ? nima uchun? nima sabab?
|
-ligi
(sababli,
uchun,
tufayli)
-ligidan,
-ib
|
Yaxshi о’qi
ganligidan
institutga kirdi.
|
5.
|
Maqsad holi
|
Fe 'I kesimdan
anglashilgan
harakat-
holatning
bajarilish
maqsadini
bildiradi.
|
nima
maqsadda ? nima uchun?
|
-gani,
-sin deb,
-(i)sh
maqsadi
da;
uchun
|
O'qigani ketdi.
0 'qish maqsadida ketdi.
|
Ayrim paytlarda hol kesim vazifasida kelmagan fe'llarga ham.bog'lanishi mumkin. Hol bog'lanib kelgan fe'lning kesim vazifasida kelishi yoki kelmasligiga ko'ra hollar xuddi to'ldiruvchilar kabi mustaqil va nomustaqil hollarga bo'linadi.
Esda saqlang. To'g'ridan-to'g'ri kesim vazifasidagi fe'lga tobe bog'lanib kelgan hollarga mustaqil hollar deyiladi.
Masalan, Dalalarda boshlanadi ish. (H. Olimjori) Bu gapda qayerda so'rog'iga javob bo'luvchi dalalarda o'rin holi nima qiladi? nima bo'ladi? so'roqlariga javob bo'luvchi fe'l kesimiga tobe bog'lanib kelyapti. Shuning uchun bu hol mustaqil holdir.
Esda saqlang. Kesim vazifasida kelmagan fe llarga tobe bog'langan hollar nomustaqil hoi hisoblanadi.
Masalan, Daladan charchab kelgan yigit tezda uxlab qoldi. Bu gapda qayerdan? so'rog'iga javob bo'lib hoi vazifasida kelayotgan daladan bo'lagi kesimga emas, balki aniqlovchi vazifasidagi charchab kelgan bo'lagiga tobe bog'lanib kelyapti. Shuning uchun bu hoi nomustaqil hoi hisoblanadi.Hollar o'zi bog'lanib kelgan hokim bo'lakning qanday belgisini bildirishiga ko'ra quyidagi turlarga bo'linadi: 1) ravish holi; 2) o'rin holi; 3) payt holi; 4) sabab holi; 5) maqsad holi.
Holning ma'no turlari, ularning shakllari va ichki ma'nolarini 1-jad-valda ko'ring.
O'ylang: Hollar fe'l kesimning qanday belgilarini bildiradi?
Tayanch tushunchalar: fe'l kesim, o'rin holi, payt holi, ravish holi, ravishdosh, sabab holi, maqsad holi.
Quyidagi maqolning mazmunini aytib bering hamda hollarni topib, uning ma'no turlarini tushuntiring.
Har yerni qilma orzu, har yerda bor tosh-u tarozu
Gapda ikki va undan ortiq bir xil gap bo'laklari ishlatilishi mumkin. Masalan, Eshilib, to'lg'onib ingranadi kuy. (A.Oripov) Bu gapda eshilib, to'lg'onib so'zlari bir hokim bo'lakka — ingranadi ga tobe bog'lanadi va har ikkisi bir xil so'roqqa (qanday?so'rog'iga) javob bo'ladi. Har ikkisi bir xil gap bo'lagi vazifasini bajaradi. Bu ikki bir xil bo'lak bir-biri bilan sanash ohangi yordamida bog'lanadi.
Esda saqlang. Bir umumiy bo Чакка tobe bog 'ianuvc/ii, bir xil w sintaktik vazifa bajaradigan, o'zaro teng bog'lovchilar va sanash ohangi yordamida bog'langan, ко 'pincha bir xil so 'roqqa javob bo 'luvchi ikki yoki undan ortiq bo 'laklarga uyushgan bo 'laklar deyiladi.
Gap bo'laklari ham, bo'lalming bo'laklari ham uyushib kelishi mumkin. Masalan, Rangi o'chgan, umri kechgan kuz guli...egil (Cho'lpon) gapida rangi o'chgan, umri kechgan bo'Iaklarining har ikkisi qanday?so'rog'iga javob bo'lib, kuzgulibo'\ag\ga tobe bog'langan. Bu bo'laklar o'zaro sanash ohangi yordamida teng bog'langan eganing aniqlovchilari sifatida bo'lakning uyushgan bo'laklari sanaladi.
Uyushgan bo'laklar ishtirok etgan gaplar uyushiq bo'lakli gaplar hisoblanadi.
O'ylang: Uyushiq bo'laklar bir xil gap bo'laklari ekan, bir xil so'z turkumi ham bo'la oladimi?
Tayanch tushunchalar: sanash ohangi, teng bog'lanish, tobe bog'lanish, umumiy bo'lak.
Quyidagi maqolning ma'nosini ayting hamda uni bahsga aylantiring. Shu maqolda uyushiq bo'laklar bormi?
О 'roqda yo 'q, mashoqda yo 'q, xirmonda hozir.
Xulosa
Xulosa qilib aytganda: Oppoq bulutlar qishloq ustidan shoshilmay, tog`ga qarab o‘tib ketadi. (S.Ahmad). - Qishloq ustidan oppoq bulutlar shoshilmay o‘tib ketadi tog`ga qarab. - O‘tib ketadi shoshilmay tog`ga qarab oppoq bulutlar qishloq ustidan. – Shoshilmay o‘tib ketadi qishoq ustidan tog`ga qarab oppoq bulutlar. Mazkur gaplarda gap bo‘laklarining o‘rinlarini almashtirish grammatik holatni o‘zgartirmagan, ammo gap mazmuniga ma’lum darajada ta’sir etgan, negaki har gal boshqa-boshqa gap bo‘laklariga odatdagidan ko‘proq ahamiyat berilgan. Lekin, shunga qaramay, gap bo‘laklari ma’lum bir normativ tartibda joylashish xususiyatiga ega.
O‘zbek tilida ega, odatda, gap boshida, kesim gapning oxirida keladi. Ikkinchi darajali bo‘laklar esa ega va kesim orasida joylashadi. Bunday tartib, asosan, darak gaplarda bo‘lib, u to‘g‘ri yoki normativ tartib deyiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
