Хожибойга ma'ruza

Dialektlarga  xos  so’zlar  qo’llanishi  territoriyaga  ko’ra  chegaralangan 

leksemalardir. Bunday so’zlar leksik dialektizmlar sanaladi. Ular ikki xil bo’ladi: 

a) dialektizm-so’z. Bunda so’zning ifoda plani, demak, nomemasi shevaga xos 

bo’ladi:  buzog’-  Toshk.  sh.,  go’sala-  Bux.  sh.,  o’djak-  Xorazm.  sh.  (ad.-orf. 

buzoq); rayhon- Toshk. sh., nozvoy- Sam. sh. (ad.-orf. rayhon); yostiq- Toshk. sh., 

taka-  og’iz.  dial,  bolish-  Bux.  sh.  (ad.-orf.  yostiq);  do’ppi,  to’ppi-  Toshk.  sh., 

qalpoq- Sam. sh., kallapo’sh- Bux. sh. (ad.-orf. do’ppi) kabi. 

 b)  dialektizm-ma’no.  Bunda  leksemalarning  ifoda  plani  (nomemasi)  emas, 

ma’nosi (sememasi) shevaga xos bo’ladi, nomema es adabiy tilda ham qo’llanadi. 

Masalan,  chopqi  (Toshk.  sh.)  -  chopqi  (Sam.sh.)  –  chopqi  (ad.  tilda).  Demak, 

chopqi nomemasi dialektizm so’z sanalmaydi, ammo uning shevalardagi ma’nolari 

bir xil emas. Qiyos qiling: chopqi (Toshk. sh.-“shox-shabba qirqish, go’sht, piyoz 

qiymalash  va  sh.  k.  ishlarda  qo’llanadigan  katta  va  og’ir,  pichoqqa  o’xshash 

asbob”) - chopqi (Sam.sh.-“tig’i sopi ichiga qayirib yopib qo’yiladigan pichoqcha, 

qalamtarosh”)  –  chopqi  (ad.  tilda.-“shox-shabba  qirqish,  go’sht  qiymalashda 

qo’llanadigan  katta  va  og’ir,  pichoqqa  o’xshash  asbob”).  Demak,  chopqi 

leksemasining semantik tarkibida ikkita semema (leksik ma’no)  bor: 1) Toshkent 

shevasi  va  adabiy  tildagi  ma’nosi.  Bular  dialektizm  emas;  2)  Samarqand 

shevasidagi  ma’nosi.  Bu  ma’no  faqat  shevaga  xos  bo’lib,  adabiy  tilga  o’tmagan, 

shuning  uchun  u  dialektizm-  ma’no  (dialektizm-semema)  sanaladi.  Bunday  holni 

lagan  leksemasida  ham  ko’ramiz.  Bu  leksema  adabiy  tilda  “quyuq  ovqatlar 

solinadigan,  tarelkadan  katta  yassi  idish”  ma’nosini  anglatadi.  Demak,  u  shu 

shaklda  va  ma’nosida  dialektizm  emas,  ammo  lagan  leksemasining  shevalarda 

“katta chuqur to’garak idish”, “kir yuviladigan tog’ora” ma’nolari ham bor, lagan 

so’zining ayni shu ma’nolari dialektizm-sememalar sanaladi. 

Tilning  lug’at  boyligida  leksik  dialektizmlardan  tashqari,  frazeologik 

dialektizm  ham  uchraydi  (Bu  haqda  “Frazeologiya”  bo’limiga  qarang).  Leksik  va 

frzeologik dialektizmlar birgalikda lug’aviy dialektizmlar hisoblanadi. 

Dialektizm hodisasi tilning fonetik va grammatik sathlarida ham bor: 

a) fonetik dialekizmlar dialektga xos nutq tovushlari yoxud so’zning u yoki bu 

shevadagi fonetik tarkibi. Masalan, o’zbek tilining qipchoq lahjasi shevalarida 9 ta 

unli  fonema  bor:  i-ы,  a'-a,  u'-u  o'-o  va  e.  Bunday  zidlanishning  har  bir  a’zosi 

ma’nosini  farqlashga  xizmat  qiladi.  Qiyos  qiling:  tish  (“odamning  tishi”)  –  tыsh 

---

(“tashqari”), ыs («qurum») – is («hid»), sыz («chiz») – siz («siz»)

1

, ot (o't: «olov», 

«o'simlik») – o't («o'tishga buyruq»), or (o'r: «bedani o'r») – o'r («sochni o'r»), tur 

(«turishga buyruq») – tu'r («xil», «jins»)

2

 kabi. Biroq hozirgi o’zbek adabiy tilining 

fonologik  tizimida  unli  fonemalarning  bunday  zidlanishi  (“yo’g’onlik”  va 

“ingichkalik”  belgilari  bilan  farqlanish)  yo’q,  demak,  yuqoridagi  so’zlarning  har 

biridagi  unli  fonema  faqat  shevaning  o’zigagina  xos,  shunga  ko’ra  ular  fonetik 

dialektizmlar sanaladi. 

Sirg’aluvchi  y  va  qorishiq  dj  undoshlari  shevalarda  ham,  adabiy  tilda  ham 

bor. Demak, ular dialektizm emas, ammo bu tovushlarning shevada va adabiy tilda 

qo’llanishi  farqlanadigan  o’rinlar  uchraydi.  Xususan,  so’zning  boshida  adabiy 

tildagi y o’rnida qipchoq lahjasining “dj”-lovchi shevalarida qorishiq dj ishlatiladi: 

yo’q  (ad.-orf.)  -  joq  (shevada);  yigit  (ad.-orf.)  -  jigit  (shevada);  yilon  (“y”-lovchi 

shevalarda)-jilan  (“j”-lovchi  shevalarda)  kabi.  Bu  hodisa  k  va  g,  t  va  d 

undoshlarining  qo’llanishida  ham  yuz  beradi:  ko’z  (ad.-orf.)  –  go’z  (Xorazm  sh.), 

kel  (ad.-orf.)  –  ga’l  (Xorazm  sh.),  til  (ad.-orf.)  –  dil  (o’zbek  tilining  o’g’uz 

lahjasida) kabi

1

. Bu hodisa leksik-fonetik dialektalizm deb baholanadi. 

b) grammatik dialektizmlar- biror shevaning o’zigagina xos (adabiy tildagidan 

o’zgacha)  grammatik  shakllari.  Mas.,  adabiy  tildagi  “-miz”  (shaxs-son  affiksi) 

o’rnida Toshkent shevasida “-vuz” affiksi ishlatiladi: boramiz (ad.-orf.) – borovuz 

(Toshk. sh.) kabi. Adabiy tildagi “-da” (o’rin-payt kelishigi qo’shimchasi) o’rnida 

Samarqand  shevasida  “-ga”  qo’llanadi:  Toshkentda  o’qiyapman  (ad.  tilda)  - 

Toshkentga  o’qopman  (Sam.  sh.)  kabi.  Hozirgi  zamon  davomli  fe’li  shakllari 

shevalarda  “-vot”  (Toshk.),  “-op”  (Sam.),  “-utti”  (Nam.)  affikslari  bilan 

ifodalanadi:  borvotti,  boropti,  borutti    kabi.  Keltirilgan  misollarning  shevalardagi 

turlari grammatik dialektizmlar  sanaladi.