Хизмат кўрсатиш соҳаси мазмун моҳияти ва иқтисодий асослари. Хизматлар соҳасиниг ўзига хос хусусиятлари

Нарсаларни тўпланиши натижасида товарга айланиши, моддийлашув
Тўпланиши мумкин бўлмаган жараён, фаолият
Ишлаб чиқариш ва тақсимлаш, истеъмолдан ажралган ҳолда амалга оширилиши	Ишлаб чиқариш ва истеъмол бир вақтда амалга оширилиши
Истеъмолчи ишлаб чиқариш жараёнида иштирок этмаслиги	Истеъмолчи ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатиш жараёнида иштирок этиши
Мулкни истеъмолчига ўтказилиши	Мулкнинг эгасида қолиши

Фойдали таъсирнинг номувофиқлиги ва хизмат кўрсатувчи ишлаб чиқарувчининг иш жараёнидан ажралмаслиги истеъмолчини танлашни мураккаблаштиради, чунки олдиндан истеъмолчи хизматнинг фойдали таъсирининг истеъмол хусусиятларини билмайди. Бундай "соф" одатий хизматларнинг истеъмолчиси уларни бошқа истеъмолчиларнинг фикри асосида, шунингдек, реклама имиджи, моддий атрибутлар, товар белгиси, буклет ва бошқалар ёрдамида билвосита баҳолаши мумкин.

Номоддийлик, номувофиқлик хусусияти одатда хизматларнинг энг муҳим хусусияти ҳисобланади. Бу хусусият кўплаб муаллифлар учун хизматни аниқлаш учун асос бўлиб хизмат қилди.

К.Р.Макконелл ва С.Л.Брю хизмат остида моддий бўлмаган (кўринмас) ҳол учун, истеъмолчи, фирма ёки ҳукумат томонидан бу жараёнга қимматбаҳо нарсаларни тақдим этишга тайёр эканлигини айтишади¹. Ф.Котлер хизматни бир томон иккинчи томонга фойда эвазига кўрсатиши мумкин бўлган ва ҳис қилиш мумкин бўлмаган жараён ва фаолият деб тушунтиради². С. Ҳаллер хизматни истеъмолчининг талабини қондириш мақсадида, ишлаб чиқарувчининг ҳар қандай фаолиятга тайёрлиги, шу жумладан барча зарур бўлган моддий, хуқуқий ва бошқа ресурсларни бирлаштириш жараёни деб шарҳлайди³. Шунга ўхшаш таърифни немис олимлари Мефферт ва Брун ҳам талқин қилишган. Улар мижозларга ёки бошқа объектларга (масалан, автомобилни таъмирлаш) таъсир қилиш учун хизмат кўрсатиш жараёни ва турли хил асосий омилларнинг комбинацияси доирасида (суғурта хизматлари сифатида) ёки ҳақиқий ҳаракатлар (Сартарошлик хизматлари сифатида) билан боғлиқ бўлган мустақил бозор фаолиятини хизматлар деб аташади.

К.Ловлок, истеъмолчиларга хизматлар кўрсатилиши ва тақдим этилиши усули уларнинг номувофиқлиги сабабли тавсифланиши қийинлигини таъкидлайди⁴ ва хизматларни аниқлаш учун иккита ёндашув таклиф этади:
*хизмат-бу жисмоний объектлар (товарлар) ишлатиладиган бир томон томонидан тақдим этилган ҳаракат ёки жараён, лекин ҳаракатларнинг бажарилиши номоддий ва одатда ҳеч нарсага эгалик қилишга олиб келмайди;
* хизмат-бу хизматни ёки унинг мол-мулкини олувчига қаратилган моддий ёки номоддий ҳаракатлар натижасида маълум бир жойда ва маълум бир вақтда истеъмолчиларга қиймат яратадиган ва муайян афзалликларни таъминлайдиган иқтисодий фаолият тури.
Бундай ҳолда, жараён одатда маълум бир кетма-кетликда амалга ошириладиган ҳаракатлар ёки операциялар тўплами бўлади.
Энг умумий маънода хизмат нарса эмас, балки бир томон - етказиб берувчи (ишлаб чиқарувчи) бошқа истеъмолчини таклиф қилиши ёки маълум бир фойда олиш учун (даромад, фойда ва ижтимоий таъсир шаклида) ўз хоҳишига кўра тақдим этиши мумкин бўлган жараёндир. Хизматнинг бошқа муҳим хусусиятлари хизматнинг номувофиқлиги билан чамбарчас боғлиқ - уни сақлаш, кейинчалик амалга ошириш учун тўплаш мумкин эмас. Хизмат нарса эмас, балки жараён, фаолият. Шу билан бирга, ишлаб чиқариш ва истеъмол вақт ва маконда бир вақтнинг ўзида содир бўлади. Хизмат "истеъмол ишлаб чиқариш"нинг симбиоз шаклида амалга оширилади.
Хизматларнинг номувофиқлиги, сақланмаслиги, ишлаб чиқариш ва истеъмол қилишнинг бир вақтнинг ўзида хизмат кўрсатиш соҳасидаги хавф даражасини оширади. Мисол учун, кинотеатрдаги бўш ўриндиқлар, шунингдек, меҳмонхонадаги сотилмаган хонадан олиниши мумкин бўлган даромад абадий йўқолади.
Моддий ишлаб чиқаришга қараганда кўпроқ хизмат кўрсатиш соҳасида вақт факторини (талабдаги мавсумий пасайишлар, кун давомида талабнинг энг юқори даврлари) ҳисобга олиш керак. Бу эрда салоҳиятни режалаштириш (хизмат кўрсатиш соҳасининг имкониятлари) катта рол ўйнайди. Хизматларни сақлаш ва тўплашнинг иложи йўқлиги кутиш вақтини кўпайтириш, шунингдек, одамларнинг чарчаш ҳодисасининг пайдо бўлиши туфайли навбатларни шакллантириш эҳтимоли билан боғлиқ. Шу муносабат билан, хизматлар талаби ва таклифини мувофиқлаштириш бўйича махсус чора - тадбирларни қўллаш зарурати пайдо бўлади - олдиндан буюртма беришнинг кенг амалиёти, оммавий талабнинг мавсумийлиги ва чўққиси ўзгаришига қараб нархларни фарқлаш, ишчиларни вақтинчалик тўлиқ бўлмаган ярим кунлик иш вақтига ўтказиш ва бошқалар.
Хизматларни сақлашнинг мумкин эмаслиги ва хизматларнинг фаолият сифатида мавжудлиги уларнинг ҳаракатчанлигининг ўзига хос хусусиятини беради. Улар кўпроқ маҳаллийлаштирилган ва тарқалган. Хизматлар билан таққослаганда товарлар транспорт ва кўчиришда афзалликларга эга. Бундай ҳолда, истеъмол фазовий ишлаб чиқарувчи ажратилган бўлса, хизмат ишлаб чиқариш (масалан, одамлар ҳал жойларда уй-жой қуриш) истеъмолчи уни яқинлик ёки ишлаб чиқарувчи истеъмолчи (масалан, курорт хизматлари, сайёҳлик муассасалари жойга саёҳат) тақдим этилиши мумкин. Кўпгина одатий хизматларни ишлаб чиқариш ва истеъмол қилиш бир вақтнинг ўзида истеъмолчилар ва ишлаб чиқарувчиларнинг шахсий алоқалари доирасини кенгайтиради.
Хизмат кўрсатиш соҳаси сифати ва самарадорлигини ошириш учун ҳам ишлаб чиқарувчи, ҳам истеъмолчининг ўрни каттадир. Бир томондан, техник қамровнинг ошиши, хизмат турларини мураккаблашиши ва истеъмолчиларнинг талабларини индивидуаллашиши натижасида хизмат кўрсатиш ходимларининг умумий маданият, касбийлик, шахсий фазилатларига бўлган талаблари ортиб бормоқда. Хизмат фаолиятида ишлаб чиқарувчи хизмат истеъмолчиси билан бевосита алоқада бўлиб, шунинг учун нафақат профессионал-техник, балки унинг малакасининг ижтимоий-психологик томони ҳам муҳимдир.
Бошқа томондан, хизматлар соҳасида, моддий ишлаб чиқаришдан фарқли ўлароқ, истеъмолчи кўпинча хизматлар ишлаб чиқаришда бевосита иштирок этади. Баъзи ҳолларда (масалан, ўз-ўзига хизмат кўрсатиш шаклларини қўллаш билан) истеъмолчининг хизматларни ишлаб чиқаришда иштироки қўшимча ишлаб чиқариш ресурси сифатида қаралиши мумкин.