Hissiy zo`riqish. Xotira

Diqqat
Odam va yuqori tabaqali hayavonlarniyag ayni paytda ahamiyatga molik narsa yoki hodisaga nisbatan bilim ortirish faoliyatini qaratyash diktat deyiladi. Diqqat bir vaqtning o`zida turli manballardan turli kanallar buylab kelayotgak va bir ikkichisiga halaqit berayotgan axboratlar ishidan hozirning o`zida kerakli bo`lganini ajratib olish imkonini beradi, Masalan yozilgan kitobdagi eng muhim tamovlariga, qonun-qoidalariga diqqat qaratish. Ajratish qobilyati diqqat tufayli hosil bo`ladi. Bir necha voqealarni ichidav eng muhimiga diqqatni qaratiladi.

Diqqatni asosli bitta kanaldan kelayotgan axboratga qaratsak boshqa tomonlardan kelayotgan axborotlar ahamiyatsiz bo`lib qoladi. Diqqatni bitta hodisaga qaratgan holda qolganlarini ham malum darajada nazorat qilib turish qobilyatini rivojlantirish juda muhim. Bunga axborotni saralash yo`li bilan erishish mumkin. Masalan retseptorlar axborotlarni saralashga ixtisoslashgan bo`lishi ma`lum. Diqqat jarayonida markaziy nerv sistema ikkinchi darajali axborot yo`llarini toraytiradi. Diqqatni hosil bo`lish mexanizmida markaziy nerv sistemadagi induktsiya, kontsentratsiya va dominanta kabi xususiyatlar muhim rol o`ynaydi. Shunday jarayonlar tufayli diqqat muhim axborotga qaratiladi. Diqqat bir necha sekund, bir necha minut davom etadi. Masalan, yuqori sinf o`quvchilarining aktiv diqqati 17 minut davom etadi. So`ng diqqat tarqalib boshqa xodisalarga e`tibor qaratadilar. Diqqat tufayli xunar o`rganilddi, fan o`zlashtiriladi, musiqa tinglanadi va x.k.

Odam xulq-atvoriniig har bir aktida neyronlar aloqalarining uch gruhi: 1) shartsiz reflektor aloqalar; 2) birinchi signal sistemasining vaqtincha aloqalari; 3) ikkinchi signal sistemasining vaqtincha aloqalari ishtirok etadi.

Odamning xulq-atvori ikkala signal sistemasi hamda po`stloq osti tuzilmalarining birgalishib ishlashi natijasi ekanligi ma`lum. Ikkinchi signal sistema, I.P. Pavlov so`zlari bilan aytganda, «odam xulq-atvorining oliy boshqaruvchisi» birinchi signal sistemasidan ustun bo`lib, uni biroz bosib turadi.

Birinchi signal sistema ikkinchi signal sistemani nazorat qilib turadi.

Ikkinchi signal sistemaning vujudga kelishi signal sistemani sifat jihatdan o`zgartiradi. Odamda birinchi signal sistemaning reaktsiyalari sotsial muxitga ham bog`liq. Agarda odamga shartli reflekslar yashab turgan sharitga muvofiq bo`lmasa, bu hol reaktsiyalarning qayta qurilishga sabab bo`ladi, vaqgincha aloqalar o`zgaradi, muayyan shartli reflekslar tormozlanadi. Ikkinchi signal sistemasining funktsiyalarida so`z ish bilan mustahkamlanish lozim. Ikkinchi signal sistemasining faoliyati miya yarim sharlar markazlari va po`stlaq ostidagi tuzilmalar bilan murakkab munosabatda bo`ladi.

Tashqi va ichki muhitdan kelayotgan turli ta’sirotlarning analiz va sintezi bir-biridan tubdan farq qiladigan ikkita signal tizimsiga: birinchi va ikkinchi signal tizimlariga bog’liq. Tashqi dunyoning signallarini idrok etish, sezish. ya’ni ko’rish. eshitish, hid bilish va boshqa retseptorlarning qo’zg’alish i bilan ro’y beradigan analiz va sintez birinchi signal tizimsini tashkil qiladi, bu signal tizimsi hayvonlar uchun ham, odamlar uchun ham umumiydir. Odamlarda oliy asab faoliyati misli koprilmagan darajada rivojlanganligi sababli birinchi signal tizimsi asosida ikkinchi signal tizim - nutq paydo bopIgan. Ana shu bilan odamlar hayvonlardan tubdan farq qiladi. Birinchi signal tizimsi bilan ikkinchi signal tizimsi bir qator xususiyatlari bilan tafovut qilinadi. Bular asosan quyidagilardir: Birinchi signal tizim yordamida konkret sharoitdagi narsalar to’g’ri sida axborot olinadi. Uning signali umumiylashmagan, konkretdir. Masalan. Ko’z narsalarni o’z holicha kopradi, quloq tovushni o’z holicha eshitadi, ikkinchi signal tizimsi avval koprilgan. eshitilgan narsalarni ham ifoda eta oladi. ularning obrazini gavdalantira oladi. Demak. u ongning mahsuli. Ikkinchi signal tizimsining mahsuli bopImish. so’z konkret boplmay, balki umumiylashgan, abstrakt holga kelgan signaldir. Buning mapnosi shuki, so’z aytilganda uni eshitgan odam so’z ning tovushiga eptibor bennaydi, balki mazmuniga, mohiyatiga eptibor beradi va o’sha so’z bilan ifoda qilingan obpekt to’g’ri sida tasavvurga ega bo’ladi. Masalan. Olov dey ilganda ham, alanga yoki o’t deyilganda ham odam yolg’iz bir narsani, ya’ni olovni tushunadi. Bu paytda signalning shakli, ya’ni so’z lar har xil, mazmun esa, bittadir. Ikkinchi signal tizimsi signal laming signali bo’lib, o’z navbatida birinchi signal tizimsi negizida paydo bopIgan. Chunki odamning so’z ni qabul qiluvchi maxsus retseptori yo’q. So’z ham boshqa tovushlarni idrok qiladigan quloq fonoretseptorlari orqali qabul qilinadi. Demak, odamlarda oily asab faoliyatining rivojlanishi natijasida, ong paydo bo’lib. birinchi signal tizimsining ham sifat tomonidan o’zgarishiga ham olib kelgan. Ikkinchi signal tizimsi shartli reflekslarni nihoyatda tez qabul qiladi va bu reflekslar juda uzoq saqlanib, turadi. Insonning bir gapni bir marta eshitgandan so’ng uni uzoq vaqt davomida yodda saqlab, qayta takrorlay olish qobili> atiga ega ekanligi fikrimizning isbotidir.

Odam o`zining shartsiz refleks faoliyatini ixtiyoriy ravishda tormozlay oladi. U o`z instinktlari va hayajonlarini tuxtatib tura oladi. Odam og`rituvchi ta`sirotlarga javob beruvchi himoyalanish reflekslarni, shuningdek ovqatlanish va jinsiy reflekslarini ixtiyoriy ravishda to`xtatib tura oladi. Po`stloq ostidagi yadrolar, miya stvolining yadrolari, retikulyar farmatsiya miya po`stlog`ining normal tonusini saqlab turadigan impulslarning manbalari hisoblanadi. Odamda ko`pincha buyumni tanib olish, maqsadga muvoffiq ish ko`rish va nutq funktsiyalari ko`proq bo`ziladi.

Agnoziyaning bir qancha shakllari ko`ruv, eshituv, tashkil turlari uchraydi.

Ko`ruv agnoziyasi buyumni tanimasiligi. Ko`ruv agnoziyasi bo`lgan odam buyumlarni ko`radi qoqilmasdan ularni aylanib o`tadi, amma tanimaydi. U buyumni tanimoq uchun paypaslab ko`rishi kerak.

Eshituv agnoziyasi buyumlarni chiqaradigan tovushidan tanimaslikda namoyon bo`ladi. Bemor tovushni eshitadi-yu, uni tovush chiqaruvchi muayyan jismga bog`lamaydi. Masalan, shaldirab tushayotgan suv tovushini tanimasiligi mumkin, lekin qo`l botarib suv tovushi ekanligani xis qiladi, eshituv agnoziyasi odamda miyaning chakka bo`lagi zararlanganda ko`zatiladi. Taktil agnoziyasi buyumning tegab turgani bemor xis qilgani xolda uni paypaslab tanimasligida namoyon bo`ladi. Taktil agnoziyasi chap yarim sharning yuqoridagi tepa bo`lagi zararlanganda ko`zatiladi,

Apraksiya iroda bilan muayyan harakat qilishning bo`zilishida namoyon bo`ladi. Masalan, apraksiya bemor gugurt chaka olmaydi, ko`lini qimirlatib salomlasha olmaydi, non kesaolmaydi. Apraksiyada ixtiyoriy hakrakat kamayadi.