baholashlar
– ichki hisob-kitoblarga doir majburiyatlarning
me’yoriy
hujjatlarga muvofiq ravishda baholanganligi;
aniqligi
– mehnat haqi va undan
ushlanadigan summalar, xizmat safari bo’yicha xarajatlar summasi va
boshqalarning to’g’ri hisoblanganligi, buxgalterlik hisoboti ma’lumotlarining
sintetik va analitik hisob registrlaridagi ma’lumotlarga mosligi;
hisob davrining
cheklanganligi
– ichki hisob-kitoblarga doir barcha majburiyatlar qachon vujudga
kelgan bo’lsa, aynan mana shu hisob davrida aks
ettirilganligi;
taqdim etish va bayon qilish –
ichki hisob-kitoblarga doir
majburiyatlarning barchasi hisob va hisobotga oid me’yoriy hujjatlarga muvofiq
bayon qilingan, turkumlangan va taqdim qilinganligi.
Qo’yilgan maqsadga erishish uchun auditorlik tekshiruvida quyidagi vazifalar
hal etilishi lozim.
Auditor tekshiruv chog’ida hisobot ko’rsatkichlarida jiddiy hatolar yo’qligiga
etarli darajada ishonch hosil qilishi lozim. Dalil-isbotlarni to’plash uchun har xil
manbalardan shakllanadigan axborot bazasidan foydalaniladi. Auditor tekshiruvni
boshlashdan oldin ichki hisob-kitoblarni tekshirish uchun zarur bo’lgan me’yoriy
hujjatlar paketi, sintetik va analitik hisob registrlari va boshlang’ich hujjatlarni
komplektlaydi.
Ichki hisob-kitob muomalalarini buxgalteriya hisobida aks ettirish va soliqqa
tortish bo’yicha belgilangan qoidalarni tartibga soluvchi Me’yoriy hujjatlar paketi
auditor tomonidan mijoz-korxona faoliyatining xususiyatlarini hisobga olgan holda
shakllantiriladi.
Ichki hisob-kitob muomalalarini hisobga oladigan schyotlar bo’yicha sintetik
va analitik hisob registrlari korxonada qo’llaniladigan hisob shakliga (jurnal-order,
memorial-order, jadval-avtomatlashtirilgan va b.) bog’liq. Masalan, buxgalteriya
hisobi jurnal-order shaklida yuritiladigan korxonalarda 7-ASK, 8ASK va 10-ASK
jurnal-orderlar, jadval-avtomatlashtirilgan (yoki kompyuterlashtirilgan) shaklida –
4210-«Mehnat haqi bo’yicha berilgan bo’nak»,
6510-«Sug’urta bo’yicha to’lovlar», 6710-«Mehnat haqi bo’yicha xodimlar
bilan hisob-kitoblar», 6720-«Deponentlangan mehnat haqi», 4220-«Xizmat safari
uchun berilgan bo’naklar», 4230-«Umum xo’jalik xarajatlari uchun berilgan
bo’naklar», 4290-«Xodimlarga berilgan boshqa bo’naklar», 6870-»Hisobdor
shaxslardan qarzlar», 4710- «Kreditga sotilgan tovarlar bo’yicha xodimlarning
qarzlari», 4720-«Berilgan qarzar bo’yicha xodimlarning qarzlari», 4730-«Moddiy
zararni qoplash bo’yicha xodimlarning qarzlari» va 4790-»Xodimlarning boshqa
qarzlari» schyotlari bo’yicha debet va kredit oborotining mashinagrammalari
tekshiriladi.
Dastlabki hujjatlar ichki hisob-kitob muomalalarini tekshirishda asosiy
ma’lumot manbaasi hisoblanadi. Jumladan, xodimlar va yollangan shaxslar bilan
hisob-kitoblarni tekshirishda: ishga qabul qilish va boshqa ishga o’tkazish
to’g’risidagi, ta’tilga chiqarish to’g’risidagi, mehnat shartnomasini to’xtatish
to’g’risidagi buyruqlar; kontraktlar, mehnat shartnomalari; shtatlar jadvali; shaxsiy
kartochkalar(T-2sh); ish vaqtini hisobga olish tabeli(T-13sh); mehnatga
layoqatsizlik
varaqasi;
hisoblashuv-to’lov
vedomosti(T-49sh); hisob-kitob
vedomosti (T-51sh); to’lov vedomosti (T-53sh); shaxsiy hisob varaq (T-54sh); ijro
varaqalari; daromad va daromad solig’ini hisobga olish bo’yicha soliq kartochkasi;
- ijtimoiy sug’urta va ta’minotga doir hisob-kitoblarni tekshirishda:
«Ijtimoiy sug’urta jamg’armasi mablag’lari bo’yicha hisob-kitoblar vedomosti»
(F. 4-ISJ), «Ro’yxatga olinganlik to’g’risidagi ma’lumotlari», «Sug’urta
qildiruvchiga xabarnoma», «Ijtimoy sug’urta jamg’armasiga o’tkazilgan badallar
hisobidan pensiya va nafaqalarni to’lash bo’yicha vedomost»;
-hisobdor shaxslar bilan hisob-kitoblarni tekshirishda: bo’nak (avans) hisoboti;
xizmat safari guvohnomasi; xizmat safariga boruvchi va keluvchi xodimlarni
ro’yxatga olish daftari; 4220-«Xizmat safari uchun berilgan bo’naklar», 4230-
«Umumxo’jalik xarajatlari uchun berilgan bo’naklar» va 6970 –
«Hisobdor shaxslardan qarzlar» schyotlari bo’yicha inventarizatsiya
ro’yxatlari; -Xodimlar bilan boshqa muomalalar bo’yicha hisob-kitoblarni
tekshirishda: kreditga sotilgan tovarlar uchun topshiriqnoma-majburiyat; qarz
shartnomasi; moddiy zararni qoplash to’g’risidagi buyruq (farmoyish); sud qarori;
ijro varaqalari; to’lov topshiriqlari; kassa kirim orderlari.
Dastlabki hujjatlarni tekshirishda auditor dastlabki hujjatlarning belgilangan
tartibda tasdiqlangan namunaviy shakllaridan foydalanilganligini ham aniqlashi
zarur.
Ichki hisob-kitob muomalalarini auditorlik tekshiruvidan o’tkazish ushbu
muomalalarni hisobga olish va ichki nazoratning ahvolini oldindan baholashni
nazarda tutadi.
Bunda xodimlarni ishga yollash va ishdan bo’shatishda qonunchilikka rioya
qilinishini, ro’yxatdagi hisob va nazorat xodimlariga xizmat vazifalarini, ish
vaqtini va bajariladigan ishlarni taqsimlash holati; mehnatga haq to’lash,
mukofotlash va moddiy yordam to’g’risidagi nizomlarga rioya qilinish va
boshqalarni aniqlaydi.
Auditor ichki nazoratning holatini o’rganganidan so’ng («a’lo», «yaxshi»,
«o’rta») ichki hisob-kitob muomalalarini tekshirish uchun tanlash hajmini
aniqlaydi.
Korxonaning tashqi hisob-kitob muomalalari mol etkazib beruvchilar va
pudratchilar, xaridorlar va buyurtmachilar, turli debitorlar va kreditorlar bilan,
mustaqil balansga ajralib chiqqan bo’linmalar, shu’ba va tobe korxonalar bilan,
ssudalar bo’yicha banklar soliqlar va boshqa yig’imlar bo’yicha byudjet bilan
hamda byudjetdan tashqari tashkilotlar bilan shuningdek, da’volar bo’yicha hisob-
kitoblarni o’z ichiga oladi.
Korxonaning to’lov layoqati, moliyaviy ahvoli va investitsion muhiti ko’p
jihatdan ushbu hisob-kitoblarning holatiga bog’liq. Tashqi hisob-kitoblarning
ahvoli to’g’risidagi hisobot ko’rsatkichlarining aniqligiga ishonch hosil qilish
barcha hisobot talabgorlari uchun zarurdir. Shu boisdan, auditor tashqi hisobkitob
muomalalarining holatini maxsus puxta tekshiruvdan o’tkazishi lozim.
Tashqi hisob-kitob muomalalarini auditorlik tekshiruvidan o’tkazishdan
maqsad tashqi hisob-kitoblarga doir majburiyatlarni (debitor va kreditor qarzlarni)
aks ettiradigan buxgalteriya hisoboti ko’rsatkichlarining ishonchliligi, hamda
qo’llanilayotgan hisob yuritish uslubiyotining me’yoriy hujjatlarga muvofiqligi
to’g’risida xulosa shakllantirishdan iborat.
Qo’yilgan vazifalarni hal etish uchun har xil usullar va axborot manbalaridan
foydalanib, isbot-dalillarga ega bo’lish zarur. Tashqi hisob-kitob muomalalarini
tekshirish chog’ida auditor quyidagi ma’lumot manbalaridan foydalanadi:
tashqi hisob-kitob muomalalarini hisobga olish va soliqqa tortish masalalarini
tartibga soladigan, asosiy me’yoriy hujjatlar;
*
hisob siyosati to’g’risidagi buyruq;
*
buxgalteriya hisobotlari;
*
korxonada tuzilgan, tashqi hisob-kitob muomalalarining sintetik va analitik
hisobi registrlari;
*
tashqi hisob-kitob muomalalarini hisobga oladigan dastlabki hujjatlar.
Korxonaning hisob yuritish siyosati to’g’risidagi buyruq bo’yicha auditor
quyidagilar bilan tanishadi:
•
tashqi hisob-kitob muomalalarini hisobga olishda qo’llaniladigan ishchi
schyotlar rejasi;
•
buxgalteriya hisobining shakli va korxonada tuziladigan hisob registrlarining
ro’yxati;
•
tashqi hisob-kitob muomalalarini hisobga olish bilan bog’liq bo’lgan
dastlabki hujjatlar aylanishi (hujjatlar aylanish grafigi);
•
tashqi hisob-kitob muomalalari rasmiylashtiriladigan hujjatlarni imzolash
huquqi berilgan shaxslar ro’yxati;
•
tashqi hisob-kitob muomalalarini inventarizatsiya qilish.
Auditor buxgalteriya balansi (1-shakl) ning aktividagi II-«Joriy aktivlar»
bo’limi ma’lumotlar
筓
an «Debitor qarzlar» moddasi va passividagi II -
«Majburiyatlar» bo’limi ma’lumotlaridan «Kreditor qarzlar» moddasi bo’yicha
qarzdorliklarning ahvolini aniqlaydi.
«Debitor va kreditor qarzlarning holati to’g’risida ma’lumotnoma» (2
a
shakl)ga
muvofiq uzoq muddatli va qisqa muddatli qarzdorliklarning hisobot davri boshiga
va oxiriga bo’lgan holati va harakati («muddati o’tib ketganlari» ajratib
ko’rsatilgan holda) aks ettiriladi.
Tekshiruv o’tkazish jarayonida buxgalteriya hisobining korxonada
qo’llaniladigan shaklidan kelib chiqqan holda har xil sintetik va analitik hisob
registrlari taqdim qilinishi mumkin. Tekshiruv uchun zarur bo’lgan hisob
registrlarining ro’yxati hisob yuritish siyosati to’g’risidagi buyruqda belgilangan
bo’lishi mumkin.
Buxgalteriya hisobining jurnal-order shaklini qo’llaydigan korxona va
tashkilotlarda tashqi hisob-kitob muomalalarini hisobga olishda «Buxgalteriya
hisobining jurnal-order shaklini qo’llash bo’yicha uslubiy tavsiyalar»ga muvofiq
№6, 8 va 11- jurnal-orderlar ishlatiladi.
Buxgalteriya hisobi kompyuterlashtirilgan sharoitda 3110-3190, 4010, 4020,
4110, 4120, 4210, 4310, 4320, 4410, 4510, 4550, 4610, 6410, 6450, 6310,
6320, 6390, 6510, 6530, 6810-6890, 6520 schyotlar bo’yicha debet va kredit
oborotlar hamda qoldiqlarining bosmadan chiqarilgan varagi, analitik vedomostlar
va Bosh daftar (oborot-qoldiqli vedomost), realizatsiyaga doir reestrlar va
daftarlardan foydalaniladi.
Shuningdek, auditor tashqi hisob-kitob muomalalarini rasmiylashtirish va aks
ettirish bo’yicha dastlabki hujjatlarni talab qilib olishi zarur. Masalan,
shartnomalar (oldi-sotti, etkazib berish, komissiya, pullik xizmat, pudrat va
hokazo), nakladnoylar, tovar-transport nakladnoylari, schyotlar, schyot-fakturalar,
jo’natuvchi hujjatlar, bajarilgan ishlar dalolatnomasi, bank hujjatlari (bank
ko’chirmalari, to’lov topshiriqnomalari, cheklar reestri), kassa hujjatlari (kassa
chiqim orderlari va kassa kirim orderlarining kvitantsiyalari), avizolar, xaridorlar,
mol etkazib beruvchilar va boshqa debitor hamda kreditorlar bilan hisobkitoblarni
inventarizatsiya qilish dalolatnomasi (inv-17 shakl).
Tashqi hisob-kitob muomalalari ustidan o’rnatilgan ichki nazoratni baholash
uchun auditor quyidagilarni aniqlaydi:
*
hisob-kitoblarni inventarizatsiya qilish tartibi, muddatlari va natijalari; *
hujjatlar aylanish grafigining mavjudligi va unga rioya qilinishini nazorat qilish;
*
to’lovlar va hisob-kitoblar holati hamda boshqalar ustidan nazorat qilish
shakllari, muddatlari va ijrochilari.
«Debitor va kreditor qarzlarning holati to’g’risidagi ma’lumotnoma» (2
a
shakl)
ma’lumotlariga muvofiq muddati o’tgan debitor va kreditor qarzlar miqdori,
debitor qarzlarning moliyaviy natija hisobiga hisobdan o’chirilishi, shuningdek eng
katta miqdordagi qarzdor debitor-tashkilotlar ro’yxati aniqlanadi.
Tekshiruv jarayonida ushbu ma’lumotlarning haqqoniyligini isbotlash va
muddati o’tib ketgan debitor qarzlarni undirish imkoniyatini aniqlash zarur.
Analitik va sintetik hisob registrlari ma’lumotlariga muvofiq auditor
quyidagilarni aniqlaydi:
*
hisob-kitob munosabatlari va ularning soni;
*
qo’llaniladigan to’lov shakllari (naqd pulsiz, naqd pullik, o’zaro qarz
surishish yo’li bilan, bevosita tovar yoki mahsulot almashish yo’li bilan); *
analitik hisobni yuritish tartibi (hisob-kitob turlari, ishtirokchilari, vujudga kelish
muddatlari va shunga o’xshash);
*
nostandart buxgalteriya yozuvlari.
Hisob-kitob munosabatlarining ishtirokchilari ko’p va to’lovlar shakllari xilma-
xil bo’lganida auditorlik risk kuchayib, buni mazkur soha bo’yicha tanlab
tekshiriladigan hisob-kitob shakllari va to’lov turlarini aniqlashda e’tiborga olish
lozim.
Tashqi hisob-kitob muomalalarini hisobga olishning ahvolini baholash
hisobkitoblarning turlari bo’yicha amalga oshiriladi. Bevosita tekshirish
buxgalteriya balansi, Bosh daftar 3110-3190, 4010, 4020, 4110, 4120, 4310, 4320,
4390, 4510, 4550, 4610, 6010, 6020, 6110, 6120, 6410, 6450, 6310, 6320, 6390,
6510, 6520, 6530, 6810-6890 schyotlar bo’yicha sintetik va analitik hisob
registrlari ma’lumotlarining mosligini aniqlashdan boshlanadi.
Tekshiruv chog’ida quyidagi qoidalarga rioya qilinishiga e’tibor beriladi:
*
hisob-kitob schyotlari saldolarining balansda yoyiq holda aks ettirilishi;
*
shubhali qarzlar bo’yicha rezerv yaratilgan debitor qarzlar rezerv hisobidan
kamaytirilishi lozim.
Ayni vaqtda tegishli hisob-kitob schyotlari bo’yicha analitik hisob
ma’lumotlariga asosan debitor qarzlarning «muddati o’tganlari» ajratib
ko’rsatilgan holda uzoq muddatli va qisqa muddatli qarzlarga guruhlanishining
to’g’riligi tekshiriladi. Hisobot tuzish talablaridan kelib chiqqan holda qaytarish
muddati bir yildan oshiq qarzlar uzoq muddatli qarzlar qatoriga kiradi.
Aniqlangan nomuvofiqliklar bo’yicha tafovutlarning katta-kichikligi, tavsifi va
vujudga kelish sabablari aniqlanadi.
Qarzdorliklarning haqqoniyligini aniqlash uchun inventarizatsiya ma’lumotlari
hisob-kitoblarning har bir turi bo’yicha tahlil qilinadi. Hisob-kitob muomalalarini
inventarizatsiya qilish ma’lumotlari bo’lmaganda yoki, agar inventarizatsiya
ma’lumotlari shubhali bo’lsa, auditorlar vaziyat taqozosiga ko’ra yoppasiga yoki
tanlab inventarizatsiya o’tkazadilar.
Do'stlaringiz bilan baham: |