Hisob-kitoblardagi ofsetting holati auditi

baholashlar 
– ichki hisob-kitoblarga doir majburiyatlarning 
me’yoriy
hujjatlarga muvofiq ravishda baholanganligi; 
aniqligi 
– mehnat haqi va undan 
ushlanadigan summalar, xizmat safari bo’yicha xarajatlar summasi va 
boshqalarning to’g’ri hisoblanganligi, buxgalterlik hisoboti ma’lumotlarining 
sintetik va analitik hisob registrlaridagi ma’lumotlarga mosligi;
hisob davrining 
cheklanganligi
– ichki hisob-kitoblarga doir barcha majburiyatlar qachon vujudga 
kelgan bo’lsa, aynan mana shu hisob davrida aks

---

ettirilganligi; 
taqdim etish va bayon qilish –
ichki hisob-kitoblarga doir 
majburiyatlarning barchasi hisob va hisobotga oid me’yoriy hujjatlarga muvofiq 
bayon qilingan, turkumlangan va taqdim qilinganligi.
Qo’yilgan maqsadga erishish uchun auditorlik tekshiruvida quyidagi vazifalar 
hal etilishi lozim.
Auditor tekshiruv chog’ida hisobot ko’rsatkichlarida jiddiy hatolar yo’qligiga 
etarli darajada ishonch hosil qilishi lozim. Dalil-isbotlarni to’plash uchun har xil 
manbalardan shakllanadigan axborot bazasidan foydalaniladi. Auditor tekshiruvni 
boshlashdan oldin ichki hisob-kitoblarni tekshirish uchun zarur bo’lgan me’yoriy 
hujjatlar paketi, sintetik va analitik hisob registrlari va boshlang’ich hujjatlarni 
komplektlaydi.
Ichki hisob-kitob muomalalarini buxgalteriya hisobida aks ettirish va soliqqa 
tortish bo’yicha belgilangan qoidalarni tartibga soluvchi Me’yoriy hujjatlar paketi 
auditor tomonidan mijoz-korxona faoliyatining xususiyatlarini hisobga olgan holda 
shakllantiriladi.
Ichki hisob-kitob muomalalarini hisobga oladigan schyotlar bo’yicha sintetik 
va analitik hisob registrlari korxonada qo’llaniladigan hisob shakliga (jurnal-order, 
memorial-order, jadval-avtomatlashtirilgan va b.) bog’liq. Masalan, buxgalteriya 
hisobi jurnal-order shaklida yuritiladigan korxonalarda 7-ASK, 8ASK va 10-ASK 
jurnal-orderlar, jadval-avtomatlashtirilgan (yoki kompyuterlashtirilgan) shaklida – 
4210-«Mehnat haqi bo’yicha berilgan bo’nak»,
6510-«Sug’urta bo’yicha to’lovlar», 6710-«Mehnat haqi bo’yicha xodimlar 
bilan hisob-kitoblar», 6720-«Deponentlangan mehnat haqi», 4220-«Xizmat safari 
uchun berilgan bo’naklar», 4230-«Umum xo’jalik xarajatlari uchun berilgan 
bo’naklar», 4290-«Xodimlarga berilgan boshqa bo’naklar», 6870-»Hisobdor 
shaxslardan qarzlar», 4710- «Kreditga sotilgan tovarlar bo’yicha xodimlarning 
qarzlari», 4720-«Berilgan qarzar bo’yicha xodimlarning qarzlari», 4730-«Moddiy 
zararni qoplash bo’yicha xodimlarning qarzlari» va 4790-»Xodimlarning boshqa 
qarzlari» schyotlari bo’yicha debet va kredit oborotining mashinagrammalari 
tekshiriladi.

---

Dastlabki hujjatlar ichki hisob-kitob muomalalarini tekshirishda asosiy 
ma’lumot manbaasi hisoblanadi. Jumladan, xodimlar va yollangan shaxslar bilan 
hisob-kitoblarni tekshirishda: ishga qabul qilish va boshqa ishga o’tkazish 
to’g’risidagi, ta’tilga chiqarish to’g’risidagi, mehnat shartnomasini to’xtatish 
to’g’risidagi buyruqlar; kontraktlar, mehnat shartnomalari; shtatlar jadvali; shaxsiy 
kartochkalar(T-2sh); ish vaqtini hisobga olish tabeli(T-13sh); mehnatga 
layoqatsizlik 
varaqasi; 
hisoblashuv-to’lov 
vedomosti(T-49sh); hisob-kitob 
vedomosti (T-51sh); to’lov vedomosti (T-53sh); shaxsiy hisob varaq (T-54sh); ijro 
varaqalari; daromad va daromad solig’ini hisobga olish bo’yicha soliq kartochkasi;
- ijtimoiy sug’urta va ta’minotga doir hisob-kitoblarni tekshirishda:
«Ijtimoiy sug’urta jamg’armasi mablag’lari bo’yicha hisob-kitoblar vedomosti» 
(F. 4-ISJ), «Ro’yxatga olinganlik to’g’risidagi ma’lumotlari», «Sug’urta 
qildiruvchiga xabarnoma», «Ijtimoy sug’urta jamg’armasiga o’tkazilgan badallar 
hisobidan pensiya va nafaqalarni to’lash bo’yicha vedomost»;
-hisobdor shaxslar bilan hisob-kitoblarni tekshirishda: bo’nak (avans) hisoboti; 
xizmat safari guvohnomasi; xizmat safariga boruvchi va keluvchi xodimlarni 
ro’yxatga olish daftari; 4220-«Xizmat safari uchun berilgan bo’naklar», 4230-
«Umumxo’jalik xarajatlari uchun berilgan bo’naklar» va 6970 – 
«Hisobdor shaxslardan qarzlar» schyotlari bo’yicha inventarizatsiya 
ro’yxatlari; -Xodimlar bilan boshqa muomalalar bo’yicha hisob-kitoblarni 
tekshirishda: kreditga sotilgan tovarlar uchun topshiriqnoma-majburiyat; qarz 
shartnomasi; moddiy zararni qoplash to’g’risidagi buyruq (farmoyish); sud qarori; 
ijro varaqalari; to’lov topshiriqlari; kassa kirim orderlari.
Dastlabki hujjatlarni tekshirishda auditor dastlabki hujjatlarning belgilangan 
tartibda tasdiqlangan namunaviy shakllaridan foydalanilganligini ham aniqlashi 
zarur.
Ichki hisob-kitob muomalalarini auditorlik tekshiruvidan o’tkazish ushbu 
muomalalarni hisobga olish va ichki nazoratning ahvolini oldindan baholashni 
nazarda tutadi.

---

Bunda xodimlarni ishga yollash va ishdan bo’shatishda qonunchilikka rioya 
qilinishini, ro’yxatdagi hisob va nazorat xodimlariga xizmat vazifalarini, ish 
vaqtini va bajariladigan ishlarni taqsimlash holati; mehnatga haq to’lash, 
mukofotlash va moddiy yordam to’g’risidagi nizomlarga rioya qilinish va 
boshqalarni aniqlaydi.
Auditor ichki nazoratning holatini o’rganganidan so’ng («a’lo», «yaxshi», 
«o’rta») ichki hisob-kitob muomalalarini tekshirish uchun tanlash hajmini 
aniqlaydi.
Korxonaning tashqi hisob-kitob muomalalari mol etkazib beruvchilar va 
pudratchilar, xaridorlar va buyurtmachilar, turli debitorlar va kreditorlar bilan, 
mustaqil balansga ajralib chiqqan bo’linmalar, shu’ba va tobe korxonalar bilan, 
ssudalar bo’yicha banklar soliqlar va boshqa yig’imlar bo’yicha byudjet bilan 
hamda byudjetdan tashqari tashkilotlar bilan shuningdek, da’volar bo’yicha hisob-
kitoblarni o’z ichiga oladi.
Korxonaning to’lov layoqati, moliyaviy ahvoli va investitsion muhiti ko’p 
jihatdan ushbu hisob-kitoblarning holatiga bog’liq. Tashqi hisob-kitoblarning 
ahvoli to’g’risidagi hisobot ko’rsatkichlarining aniqligiga ishonch hosil qilish 
barcha hisobot talabgorlari uchun zarurdir. Shu boisdan, auditor tashqi hisobkitob 
muomalalarining holatini maxsus puxta tekshiruvdan o’tkazishi lozim.
Tashqi hisob-kitob muomalalarini auditorlik tekshiruvidan o’tkazishdan 
maqsad tashqi hisob-kitoblarga doir majburiyatlarni (debitor va kreditor qarzlarni) 
aks ettiradigan buxgalteriya hisoboti ko’rsatkichlarining ishonchliligi, hamda 
qo’llanilayotgan hisob yuritish uslubiyotining me’yoriy hujjatlarga muvofiqligi 
to’g’risida xulosa shakllantirishdan iborat.
Qo’yilgan vazifalarni hal etish uchun har xil usullar va axborot manbalaridan 
foydalanib, isbot-dalillarga ega bo’lish zarur. Tashqi hisob-kitob muomalalarini 
tekshirish chog’ida auditor quyidagi ma’lumot manbalaridan foydalanadi:
tashqi hisob-kitob muomalalarini hisobga olish va soliqqa tortish masalalarini
tartibga soladigan, asosiy me’yoriy hujjatlar;
*
hisob siyosati to’g’risidagi buyruq;

---

*
buxgalteriya hisobotlari;
*
korxonada tuzilgan, tashqi hisob-kitob muomalalarining sintetik va analitik 
hisobi registrlari;
*
tashqi hisob-kitob muomalalarini hisobga oladigan dastlabki hujjatlar.
Korxonaning hisob yuritish siyosati to’g’risidagi buyruq bo’yicha auditor 
quyidagilar bilan tanishadi:
• 
tashqi hisob-kitob muomalalarini hisobga olishda qo’llaniladigan ishchi 
schyotlar rejasi;
• 
buxgalteriya hisobining shakli va korxonada tuziladigan hisob registrlarining 
ro’yxati;
• 
tashqi hisob-kitob muomalalarini hisobga olish bilan bog’liq bo’lgan 
dastlabki hujjatlar aylanishi (hujjatlar aylanish grafigi);
• 
tashqi hisob-kitob muomalalari rasmiylashtiriladigan hujjatlarni imzolash 
huquqi berilgan shaxslar ro’yxati;
• 
tashqi hisob-kitob muomalalarini inventarizatsiya qilish.
Auditor buxgalteriya balansi (1-shakl) ning aktividagi II-«Joriy aktivlar» 
bo’limi ma’lumotlar
筓
an «Debitor qarzlar» moddasi va passividagi II -
«Majburiyatlar» bo’limi ma’lumotlaridan «Kreditor qarzlar» moddasi bo’yicha 
qarzdorliklarning ahvolini aniqlaydi.
«Debitor va kreditor qarzlarning holati to’g’risida ma’lumotnoma» (2
a
shakl)ga 
muvofiq uzoq muddatli va qisqa muddatli qarzdorliklarning hisobot davri boshiga 
va oxiriga bo’lgan holati va harakati («muddati o’tib ketganlari» ajratib 
ko’rsatilgan holda) aks ettiriladi.
Tekshiruv o’tkazish jarayonida buxgalteriya hisobining korxonada 
qo’llaniladigan shaklidan kelib chiqqan holda har xil sintetik va analitik hisob 
registrlari taqdim qilinishi mumkin. Tekshiruv uchun zarur bo’lgan hisob 
registrlarining ro’yxati hisob yuritish siyosati to’g’risidagi buyruqda belgilangan 
bo’lishi mumkin.

---

Buxgalteriya hisobining jurnal-order shaklini qo’llaydigan korxona va 
tashkilotlarda tashqi hisob-kitob muomalalarini hisobga olishda «Buxgalteriya 
hisobining jurnal-order shaklini qo’llash bo’yicha uslubiy tavsiyalar»ga muvofiq 
№6, 8 va 11- jurnal-orderlar ishlatiladi.
Buxgalteriya hisobi kompyuterlashtirilgan sharoitda 3110-3190, 4010, 4020,
4110, 4120, 4210, 4310, 4320, 4410, 4510, 4550, 4610, 6410, 6450, 6310, 
6320, 6390, 6510, 6530, 6810-6890, 6520 schyotlar bo’yicha debet va kredit 
oborotlar hamda qoldiqlarining bosmadan chiqarilgan varagi, analitik vedomostlar 
va Bosh daftar (oborot-qoldiqli vedomost), realizatsiyaga doir reestrlar va 
daftarlardan foydalaniladi.
Shuningdek, auditor tashqi hisob-kitob muomalalarini rasmiylashtirish va aks 
ettirish bo’yicha dastlabki hujjatlarni talab qilib olishi zarur. Masalan, 
shartnomalar (oldi-sotti, etkazib berish, komissiya, pullik xizmat, pudrat va 
hokazo), nakladnoylar, tovar-transport nakladnoylari, schyotlar, schyot-fakturalar, 
jo’natuvchi hujjatlar, bajarilgan ishlar dalolatnomasi, bank hujjatlari (bank 
ko’chirmalari, to’lov topshiriqnomalari, cheklar reestri), kassa hujjatlari (kassa 
chiqim orderlari va kassa kirim orderlarining kvitantsiyalari), avizolar, xaridorlar, 
mol etkazib beruvchilar va boshqa debitor hamda kreditorlar bilan hisobkitoblarni 
inventarizatsiya qilish dalolatnomasi (inv-17 shakl).
Tashqi hisob-kitob muomalalari ustidan o’rnatilgan ichki nazoratni baholash 
uchun auditor quyidagilarni aniqlaydi:
*
hisob-kitoblarni inventarizatsiya qilish tartibi, muddatlari va natijalari; *
hujjatlar aylanish grafigining mavjudligi va unga rioya qilinishini nazorat qilish;
*
to’lovlar va hisob-kitoblar holati hamda boshqalar ustidan nazorat qilish 
shakllari, muddatlari va ijrochilari.
«Debitor va kreditor qarzlarning holati to’g’risidagi ma’lumotnoma» (2
a
shakl) 
ma’lumotlariga muvofiq muddati o’tgan debitor va kreditor qarzlar miqdori, 
debitor qarzlarning moliyaviy natija hisobiga hisobdan o’chirilishi, shuningdek eng 
katta miqdordagi qarzdor debitor-tashkilotlar ro’yxati aniqlanadi.

---

Tekshiruv jarayonida ushbu ma’lumotlarning haqqoniyligini isbotlash va 
muddati o’tib ketgan debitor qarzlarni undirish imkoniyatini aniqlash zarur.
Analitik va sintetik hisob registrlari ma’lumotlariga muvofiq auditor 
quyidagilarni aniqlaydi:
*
hisob-kitob munosabatlari va ularning soni;
*
qo’llaniladigan to’lov shakllari (naqd pulsiz, naqd pullik, o’zaro qarz 
surishish yo’li bilan, bevosita tovar yoki mahsulot almashish yo’li bilan); *
analitik hisobni yuritish tartibi (hisob-kitob turlari, ishtirokchilari, vujudga kelish 
muddatlari va shunga o’xshash);
*
nostandart buxgalteriya yozuvlari.
Hisob-kitob munosabatlarining ishtirokchilari ko’p va to’lovlar shakllari xilma-
xil bo’lganida auditorlik risk kuchayib, buni mazkur soha bo’yicha tanlab 
tekshiriladigan hisob-kitob shakllari va to’lov turlarini aniqlashda e’tiborga olish 
lozim.
Tashqi hisob-kitob muomalalarini hisobga olishning ahvolini baholash 
hisobkitoblarning turlari bo’yicha amalga oshiriladi. Bevosita tekshirish 
buxgalteriya balansi, Bosh daftar 3110-3190, 4010, 4020, 4110, 4120, 4310, 4320, 
4390, 4510, 4550, 4610, 6010, 6020, 6110, 6120, 6410, 6450, 6310, 6320, 6390, 
6510, 6520, 6530, 6810-6890 schyotlar bo’yicha sintetik va analitik hisob 
registrlari ma’lumotlarining mosligini aniqlashdan boshlanadi.
Tekshiruv chog’ida quyidagi qoidalarga rioya qilinishiga e’tibor beriladi:
*
hisob-kitob schyotlari saldolarining balansda yoyiq holda aks ettirilishi;
*
shubhali qarzlar bo’yicha rezerv yaratilgan debitor qarzlar rezerv hisobidan 
kamaytirilishi lozim.
Ayni vaqtda tegishli hisob-kitob schyotlari bo’yicha analitik hisob 
ma’lumotlariga asosan debitor qarzlarning «muddati o’tganlari» ajratib 
ko’rsatilgan holda uzoq muddatli va qisqa muddatli qarzlarga guruhlanishining 
to’g’riligi tekshiriladi. Hisobot tuzish talablaridan kelib chiqqan holda qaytarish 
muddati bir yildan oshiq qarzlar uzoq muddatli qarzlar qatoriga kiradi.

---

Aniqlangan nomuvofiqliklar bo’yicha tafovutlarning katta-kichikligi, tavsifi va 
vujudga kelish sabablari aniqlanadi.
Qarzdorliklarning haqqoniyligini aniqlash uchun inventarizatsiya ma’lumotlari 
hisob-kitoblarning har bir turi bo’yicha tahlil qilinadi. Hisob-kitob muomalalarini 
inventarizatsiya qilish ma’lumotlari bo’lmaganda yoki, agar inventarizatsiya 
ma’lumotlari shubhali bo’lsa, auditorlar vaziyat taqozosiga ko’ra yoppasiga yoki 
tanlab inventarizatsiya o’tkazadilar.