Hindistonda tarqalgan dinlardan biri (qariyb mln kishi eʼtiqod qiladi). Miloddan avvalgi 6-asrda paydo boʻlgan. Rivoyatlarga koʻra, J. asrlar osha 24 ustoz-paygʻambar orqali yetib kelgan

3. Хадис тахлили.

Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy yashab ijod etgan davrda hadis ilmi juda keng taraqqiy etgan va ko‘plab muhaddislarning hadis to‘plamlari mavjud edi. U zot vafotidan keyin ham bir qancha muhaddislar paydo bo‘ldilar. Shunday bo‘lsada, o‘sha zamon va undan keyin kelgan islom ulamolari va muhaddis olimlar nazdida faqat Imom Buxoriyning «al-Jomiʼ as-sahih» hadislar to‘plami eng sahih va eng mukammal bo‘lib e'tirof etildi.

Buning sababi – Imom al-Buxoriy hadislarni o‘ziga yetkazib kelgan roviylardan rivoyatini qabul qilib kitobat qilishdagi shartlari va talablari boshqa muhaddislarnikidan bir muncha kuchli bo‘lgan. Hadis roviysidan hadis qabul qilishda qat'iy talablarni qo‘ygan. [1] Rivoyat qiluvchi roviylarning sifatlariga, axloqlariga juda katta e'tibor qaratgan va roviyning sifati, axloqi hadis qabul qilishdagi talablariga yetarli darajada javob bermasa unday roviydan hadis qabul qilmagan. [2] Sifati majhul, kimligi va nasabi noma'lum, sifatiga qadh (jarh) yetgan roviylardan, shu jumladan sanad tabaqasida yolg‘iz bo‘lib qolgan roviydan[3] umuman hadis rivoyat qilmagan.[4]

Hadislarni sahih deb qabul qilishda muhaddis ulamolarning sahihlik shartlari turlicha bo‘lgan. Muhaddis olimlarning hadislarni sahih deb e'tirof etilishida asosan beshta shart mavjuddir. Ushbu besh shart: 1) sanadning uzluksiz bog‘langan bo‘lmog‘i; 2) sanaddagi roviyning odilligi; 3) sanaddagi roviyning xotirasini mukammal bo‘lmog‘i;4) hadis o‘z matni va uning roviylari martabasiga zarar yetkazuvchi sabablardan xoliy bo‘lmog‘i; 5) hadis matni va sanadi shuzuz (tarqoqlik)dan xoli bo‘lmog‘i lozim.[5]

Imom Buxoriy nazdida esa hadislar sahihlik darajasiga yetishi uchun o‘n ikkita sharti mavjud bo‘lgan. Ushbu o‘n ikkita shart yuqorida keltirilgan beshta asosiy shartlarning zamirida turadi.[6]

Ular:

1. Bir-biridan hadis rivoyat qilayotgan roviylar bir shaharda zamondosh bo‘lishi, agar bir shaharda zamondosh bo‘lib istiqomat qilmagan bo‘lsa hadis muttasil sanad deb qaralmagan.

2. Bir-biridan hadis rivoyat qilayotgan roviylar bir marta bo‘lsa ham uchrashgan bo‘lishi, agar bir shaharda istiqomat qilib uchrashmagan bo‘lsa ularning bir-biridan hadis rivoyat qilishi muttasil sanad deb qaralmagan.

3. Roviy (hadis rivoyat qiluvchi shaxs) hadisni o‘ziga yetkazuvchi roviydan ijozatan yuzma-yuz holatda og‘zaki (rivoyatan) yoki yozma ravishda (diroyatan) olgan bo‘lishi (bu uch (1-3) shart «sanadning ko‘rish,eshitish va o‘qish orqali bog‘lanishi» zamirida turadi).

4. Roviy musulmon bo‘lishi, dinsiz va g‘ayridin kishidan hadis qabul qilinmagan.

5. Roviy balog‘atga yetgan bo‘lishi, ya'ni hadisni yod olib boshqalarga yetkazishda mas'uliyatni anglab yetadigan yoshda bo‘lishi.

6. Roviy aqlli bo‘lishi, aqli zaifdan hadis rivoyat qilinmaydi.

7. Roviy fosiq bo‘lmasligi, fosiq kishining hadisi qabul qilinmaydi.

8. Roviylarning eng ishonchlisi, rostgo‘yi, odamiyligi (bu beshta (4-8) shartlar «roviyning din va dunyo ishlarida odil bo‘lmog‘i» sharti zamirida turadi).

9. Roviy xotirasining kuchli bo‘lishi, ya'ni eshitgan hadisini asl holida yod olib qolmog‘i.

10. Roviy xotirasi sust bo‘lsa eshitganini yodlab yozib qo‘ygan bo‘lishi (bu ikki shart (9-10) «hadis sanadidagi roviylar xotirasini mukammal bo‘lmog‘i» sharti zamirida turadi).

11. Hadis sanadi va matni ixtilofdan xoli bo‘lishi (bu 11-shart «hadis matni va sanadi shuzuz (tarqoqlik)dan xoli bo‘lmog‘i» shartida zamirida turadi).

12. Hadis sanadi va matni zarar yetkazuvchi sabablardan xoli bo‘lishi (bu 12-shart «hadis o‘z matni va uning roviylari martabasiga zarar yetkazuvchi sabablardan xoliy bo‘lmog‘i» shartining zamirida turadi).