22
ko‘plikdаgi
ulаr
оlmоshi so‘zlаsh jаrаyonidа ishtirоk etmаgаn birdаn оrtiq bоshqа
shахsni yoki nаrsаlаrni ifоdаlаydi. Маsаlаn:
Ulаr bizgа еtib оlishsin. (А.Мuхtоr
Кishilik оlmоshlаri gаpdа turli хil gаp bo‘lаklаri vаzifаsini bаjаrаdi.
Мisоllаr:
Hаmmа uхlаr vа fаqаt tunni mеning o‘zim qаrshi оlurmаn.Ushbu gapda
qaratqich aniqlovchi vazifasida.
Kishilik olmoshlari eski o‘zbek tilida quyidagicha ko‘rinishda bo`lgan:
I shaxs birligi-
men
XV asr va undan keying manbalarda kishilik olmoshlarining
I shaxs birligi
ma’nosida, yani men o`rnida faqir, banda, kamina so‘zlari ham qo`llanilgan:
Ey ko‘r,
kamina
sizni bilimlik, ma’nidin baxabar sanur erduk (Gulxaniy).
Bunday so‘zlar ishlatilganda so‘zlovchining kamtarligi, tinglovchiga hurmati kabi
ma’nolar ifodalanilgan.
II shaxs birligi -
sen.
Kishilik olmoshlarining I va IIshaxs birlik shakllariga (men, sen) odatda ko‘plik
shakllari –lar qo‘shilmaydi. Chunki bu shakllar yakka shaxsni anglatib, bu
shakllarning ko`pligi uchun maxsus shakllar mavjud(biz, siz).
Lekin “O‘g‘uznoma” da II shaxs ko‘pligi uchun II shaxs birligi senga –lar affiksini
qo‘shish bilan hosil qiluvchi senlar shakli qo‘llangan:
Men
senlarga
bo‘ldim qag’an.
III shaxs birligi -ul.
Kishilik olmoshlarining III shaxs birligi eski o‘zbek tilida
alif vov-u lom orqali
yozilgan. Bu olmosh ol tarzida yoki shevalarda ul, ayrimlarida
ol tarzida talaffuz
qilingan bo‘lishi ham mumkin. Lekin bu haqida aniq ma’lumotga ega emasmiz.
I shaxs ko‘pligi-biz,bazan bizlar.
23
Kishilik olmoshlarining I shaxs ko‘pligi shakli ba’zan I shaxs birligi o‘rnida
qo‘llanilib, kamtarlik ma’nosini bildiradi.
Bizdin
eshitsin emdi jahon taza namalar.
II shaxs ko‘pligi-siz, bazan sizlar.
Siz olmoshi II shaxs birligi ma’nosida ham qo‘llanilib, tinglovchiga nisbatan
hurmatni bildiradi: Sulton Ahmad beg
sizni
padshah ko`raturur.
III shaxs ko‘pligi- ular, alar, anlar.
XIII_XIV asrlarga oid manbalarda asosan anlar shakli qo‘llanilgan. Alar, ular
shakllari qo‘llanilishi esa ancha chegaralangan bo‘lib, ayrim manbalarda uchraydi.
XV -_XVI asrlarga oid manbalarda alar shakli uchraydi.
XVII-XIX asrlarga oid
manbalarda alar bilan bir qatorda anlar, ular shakllarining qo‘llanilishi ham ancha
faollashgan. Lekin bu davrda ushbu shakllarning qo‘llanilishida ma’lum darajada
hududiy farqlaninsh yuzaga kelgan. Masalan, alar,
anlar shakllari, asosan,
Xorazmda yaratilgan asarlarda, ular shakli asosan Qo‘qon
adabiy muhitiga oid
manbalaga qo‘llanilganligini ko’rishimiz mumkin. Bu hol adabiy tilda sheva
xusiyatlarining aks etishi sanaladi.
Do'stlaringiz bilan baham: