|
1.2. Raqobatning turlari va funksiyalari
Raqobat nima ekanligini to'g'ri tushunish uchun siz uning turlarini tasniflashni ham ko'rib chiqishingiz kerak. Rivojlanish ko'lami bo'yicha iqtisodiy raqobatning quyidagi turlari ajratiladi:
mahalliy (ma'lum bir hududda tadbirkorlar o'rtasidagi raqobat);
individual (bir bozor vakili o'zi uchun topishga harakat qilmoqda Yaxshiroq sharoitlar savdo);
sanoat (tarmoqlardan birida eng katta foyda uchun raqobat mavjud);
tarmoqlararo (xaridorni o'z tomonida tutib, ko'proq daromad olishga intilayotgan turli soha vakillari o'rtasidagi kurash);
milliy (ishlab chiqaruvchilar bir shtat doirasida bir-biri bilan raqobatlashadi);
global (korxonalar va hatto mamlakatlar o'rtasidagi global darajadagi raqobat).
14
Shuningdek, tasnif mavjud bo'lib, uning mezoni rivojlanishning tabiati hisoblanadi. Bunda raqobatning ikki turi mavjud: erkin va tartibga solinadigan. Bundan tashqari, iqtisodiy raqobat - bu narx va narx bo'lmagan. Narxga kelsak, bu erda biz aniq tovarlar narxini sun'iy ravishda tushirish haqida gapiramiz. Narxdan tashqari raqobat mahsulotning o'zi takomillashtirilganda, ishlab chiqarish texnologiyalari takomillashtirilganda, innovatsiyalar va nanotexnologiyalar qo'llanilganda yuzaga keladi. Shu bilan birga, boshqa katta birodarlaridan tubdan farq qiladigan mahsulot ishlab chiqariladi.
Korxonalar o'rtasidagi raqobat
Muayyan sohada faoliyat yurituvchi va ko'proq foyda olishni xohlaydigan firmalarning raqobati uning xodimlaridan muayyan harakatlarni talab qiladi. Kompaniyalarning raqobatbardosh faoliyati sohalari orasida quyidagilarni ajratib ko'rsatish mumkin:
foydali mavqega ega bo'lish uchun xom ashyo bozorlari sohasidagi raqobat;
xizmatlar yoki mahsulotlarni sotishda raqobat;
savdo bozorlarida xaridorlar o'rtasidagi kurash.
Marketingda korxonalarning bozorlardagi raqobatini o'rganish odatiy holdir. Marketing nuqtai nazaridan raqobat nima? Bu iste'molchiga nisbatan raqobat, ya'ni mahsulot tanlash va sotib olishning turli bosqichlarida u uchun kurash. Shu yerdan raqobatning turlarga bo'linishi kelib chiqadi:
Funktsional. Bu shuni anglatadiki, bir xil inson ehtiyojlari turli yo'llar bilan qondirilishi mumkin.
Kompaniyalararo. Variantlar raqobati va ehtiyojni qondirishning eng samarali usullari.
Raqobat istaklari. Xaridorda investitsiya qilishning turli usullari mavjud.
Mahsulotlararo. Bu erda bir ishlab chiqaruvchining tovarlari bir-biri bilan raqobatlashadi. Bunday holda, raqobat yo'q, faqat xaridorlar uchun mahsulotlarning katta tanloviga taqlid qilish mumkin.
Mukammal va nomukammal raqobat
Raqobatchi tomonlar muvozanatining zaruriy shartlariga qarab, bozor raqobatning mukammal va nomukammal turlarini ajratadi. Mukammal raqobat nazariy konstruksiya yoki ideal sifatida talqin qilinadi. Bozor tuzilmalarini tahlil qilish va
15
tadqiq qilish metodologiyasini ishlab chiqish uchun foydalaniladi. Birinchisidan farqli o'laroq, nomukammallik raqobatbardosh tabiatdagi muvozanatning turli xil buzilishlariga asoslanadi. Ushbu turdagi iqtisodiy raqobatning o'ziga xos xususiyatlari bozorni o'rtasida taqsimlashni o'z ichiga oladi yirik kompaniyalar yoki bitta firmaning to'liq hukmronligi.
Nomukammal raqobat bozorda taqdim etilgan quyidagi turlar: oligopolistik va monopolistik raqobat. Oligopolistik tur kam sonli raqobatchilarni, jiddiy bozor hokimiyatini, mahsulotlarning o'xshashligini va ularning cheklangan miqdordagi standart o'lchamlarini o'z ichiga oladi.
Asosan, shunga o'xshash bozor kimyo sanoatida, shuningdek, mashinasozlik, metallga ishlov berish va boshqalarda mavjud.
Monopolistik tur bozorda ko'plab raqobatdosh tomonlar, taxminan teng kuchlar, mahsulotni farqlash bilan tavsiflanadi. Monopoliya xarakteridagi bozor raqobat qiyin bo'lgan joyda shakllanadi texnik xususiyatlar... Masalan, transport, energiya, telefon aloqalari va boshqalar.
Raqobat funktsiyalari
Raqobat bozor iqtisodiyoti quyidagi funktsiyalarni bajaradi:
Reglament. Raqobatda g'alaba qozonish uchun ishlab chiqaruvchi xaridor tomonidan ustuvor talab qilinadigan tovarlar va xizmatlarni taklif qilishi kerak. Ishlab chiqarish omillari narxlar ta'sirida ular eng muhtoj bo'lgan tarmoqlarda qayta taqsimlanadi.
Motivatsiya. Sifatli mahsulotlarni eng yaxshi narxda taklif qiladigan, ya'ni eng kam xarajat bilan ishlab chiqarilgan ishlab chiqaruvchilar foyda oladi, bu esa texnologik taraqqiyot uchun rag'batga aylanadi. Iste'molchilarning ehtiyojlarini qondirmaydigan, raqobatbardoshlik qoidalarini buzgan, zarar ko'rgan va bozordan butunlay siqib chiqarilishi mumkin bo'lgan korxonalar.
Tarqatish. Raqobat nafaqat unumdorlikni oshirishni rag'batlantiradi, balki uning ishtirokchilari o'rtasida har birining samarali hissasiga qarab daromadlarni adolatli taqsimlashga yordam beradi.
Boshqaruv. Raqobat tufayli iqtisodiy ta'sir har bir tadbirkorlik sub'ekti cheklangan. Xaridor bir nechta sotuvchilar orasidan tanlashi mumkin. Va agar biz mahsulot
16
yoki xizmat narxi haqida gapiradigan bo'lsak, unda bozor raqobati qanchalik
toza(mukammalroq) bo'lsa, iste'molchi uchun yakuniy narx shunchalik adolatli bo'ladi.
Raqobat turli mezonlarga ko'ra tasniflanadi.
Rivojlanish ko'lami bo'yicha
individual (aniq bozor ishtirokchilari o'rtasida);
mahalliy (ma'lum bir hududda);
sanoat (bitta tarmoq doirasida);
tarmoqlararo (bozorning turli tarmoqlari o'rtasida);
milliy (bir mamlakat ichida);
global (jahon bozorida).
Rivojlanish tabiatiga ko'ra
narx (xizmatlar yoki tovarlar narxini sun'iy ravishda pasaytirishda namoyon bo'ladi);
narx bo'lmagan (mahsulot sifatini oshirish, ishlab chiqarish texnologiyalarini modernizatsiya qilish, innovatsiyalarni joriy etishdan iborat va tubdan ishlab chiqarishga urinishlarda namoyon bo'ladi. Yangi mahsulot yoki mavjudni takomillashtirish).
Bozorda raqobatbardosh muvozanat uchun zarur shartlarning bajarilishiga qarab
mukammal (raqobat balansining zaruriy shartlarini bajarish asosida va ko'plab mustaqil ishlab chiqaruvchilar va xaridorlarning mavjudligini nazarda tutadi);
nomukammal (raqobat muvozanatining zaruriy shartlarining buzilishiga asoslangan va bozorni bir nechta ishlab chiqaruvchilar (oligopoliya) yoki to'liq monopoliya o'rtasida bo'linishni o'z ichiga oladi).
Muayyan mahsulot qondiradigan ehtiyojlarga qarab
gorizontal (bir xil tovarlarni ishlab chiqaruvchilar o'rtasidagi raqobat);
vertikal (bir xil ehtiyojlarni qondiradigan turli xil tovarlar ishlab chiqaruvchilari o'rtasidagi kurash).
Iqtisodiyotda raqobat murakkab va ko'p qirrali tushunchadir. U ko'plab funktsiyalarni bajaradi: bozorni o'z-o'zini tartibga solishga yordam beradi, tovar va xizmatlar sifatini oshiradi, ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytiradi, tovar va xizmatlarni ishlab chiqaruvchilar uchun ham, iste'molchilar uchun ham yaxshi
17
sharoit yaratadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
