Himoyaga ruxsat beriladi

2. Siyosiy omillar: 

  kapital  eksporti  (importi)ni  erkinlashtirish  (Erkin  iqtisodiy  hududlar  (EIX), 

offshor hududlari va boshq.); 

  rivojlanayotgan mamlakatlarda industirlashtirish siyosatini olib borish; 

  iqtisodiy  isloxotlarni  olib  borish  (davlat  korxonalarini  xususiylashtirish, 

xususiy sektorni va kichik biznesni qo`llab-quvvatlash); 

  bandlik darajasini ushlab turish siyosatini olib borish va boshqalar. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

20

 

 

1.2. Milliy iqtisodiyotda chet el kapitalining ahamiyati va uni jalb 

qilish sabablari. 

Chet  el  investistiyalari  –  kapital  eksport  qiluvchi  mamlakatlarning  importyor 

mamlakatlarning  iqtisodiy  sub‘ektlari  hamda  qo‘shma  korxonalarning  real  va 

moliyaviy  aktivlariga  kiritgan  mablag‘‘lardir.  Chet  eldan  investistiyalash  kapital 

oqimining  bir  iqtisodiyotdan  boshqasiga  chiqib  ketishini  bildiradi,  boyliklarni 

yanada foydaliroq shartlarda joylashtirish va investistiyalar chet ellik kapital egasiga 

qaytishiga  qadar  nisbatan  uzoq  vaqt  davomida  mablag‘lar  oqimini  ta‘minlash 

maqsadlarini  nazarda  tutadi.  Ularga  oqib  o‘tish,  qochish,  ya‘ni  mamlakatlararo 

ko‘chib yurish xosdir. 

Huquqiy  nuqtai  nazardan  ular  o‘zlarining  milliy  huquqiy  sharoitlarini  qabul 

qiluvchi mamlakatning huquqiy sharoitlariga almashtiradilar. Chet el investistiyalari 

mohiyat  jihatidan  o‘z  milliy  investistiya  muhitini  o‘zga  muhitga  almashtiradi. 

Xavfsizlik,  daromatdorlik,  kapitallashuvdan    tashqari  chet  el  investistiyalarining 

o‘ziga  xos  muhim  belgisi  aniq  maqsadlarni  ko‘zlaydi.  Shu  sababli,  o‘zaro 

manfaatlarning  mos  tushishi,  ishonchli  munosabatlar,  kirib  borish  sharoitlarini 

hisobga olish investistiyalarning bir mamlakatdan boshqasiga ko‘chishining asosini 

tashkil etadi. 

Chet  el  investistiyalari  ichki  investistiyalardan  farqli  ravishda  mamlakat, 

valyuta,  milliylashtirish,  rekvizistiya  kabi  qo‘shimcha  tavakkalchilikka  to‘qnashish 

ehtimoliga  ega  bo‘ladi.  Demak,  chet  el  investistiyalarining  risk  doirasi  ancha 

kengdir. 

Xorijiy  investistiyalar  kapitalni  qulayroq  joylashtirish  hamda    uzoq  muddat 

davomida undan foyda ko‘rish maqsadida eksport qiluvchi mamlakatlarning kapital 

qabul qiluvchi mamlakatlarning real va moliyaviy aktivlariga qo‘yilishini bildirgan 

holda bir iqtisodiyotdan ikkinchisiga o‘tayotgan kapital oqimidir. 

O‘zbekiston  uchun  bozor  iqtisodiyotiga  o‘tish  bosqichida  bevosita  chet  el 

investistiyalarini jalb etish vositalari ishlab chiqaradigan bazaviy sanoat tarmoqlarda 

yangi qo‘shma korxonalar barpo etish orqali  jalb qilish ma‘qulroq. Bu bilan yangi 

texnologiyalarni, 

intellektual 

potenstialni 

va 

menejmentni 

rivojlantirish 

---

21

 

 

ta‘minlanadi, buning uchun investistiya muhitini yaxshilash, qo‘shma korxonalarni 

tashkil  qilishda  va  yangi  loyihalarga  bevosita  chet  el  investistiya  oqimini  har 

tomonlama rag‘batlantirish, qonun hujjatlarini takomillashtirish kerak.  

Xorijiy  investistiyalarning  o‘ziga  hos  xususiyatlaridan  biri  ularning 

mamlakatlararo ko‘chishi, faqat o‘z maqsadini ko‘zlashi, amal qilish sharoitlarining 

o‘zgarishi,  ancha  qulay  shartlar  bilan  qo‘yilishi,  ishonch  qozonishi  hisoblanadi. 

Demak,  chet  el  investistiyalari bir iqtisodiyot  sub‘ektlarining  kapitalini  boshqasiga 

bog‘lab qo‘yish bo‘lib, buning natijasida mamlakatlar va mintaqalar bo‘ylab kapital 

ko‘chishi  yuz  beradi.  Xorijiy  tadqiqotchilarning  ta‘kidlashicha,  bevosita  chet  el 

investistiyalarini  jalb  qilishning  salbiy  tomonlari  ham  bor.  Chet  el  korxonalarining 

salbiy  tomonlari  –  ichki    bozorni  boshqarish  imkoniyatlari,  ishlab  chiqarishning 

baynalminallashuvi oqibatida ko‘plab chet el valyutasining chiqib ketishidir. 

Bevosita  chet  el  investistiyalari  eksportyor  mamlakatning  ishlab  chiqarish 

kapitalini  uni  qabul  qiluvchi  mamlakatda  bevosita  tovarlar  va  xizmatlar  ishlab 

chiqarish  maqsadlarida  kiritishdan  iborat.  Bunday  investistiyalar  korxonalar 

akstiyalari umumiy hajmining 10-25 %dan ortiq bo‘lmaydigan nazorat paketini sotib 

olish  shaklida  yoki  o‘zining  ishlab  chiqarish  quvvatlarini  qurish  yoxud  qo‘shma 

korxona  akstiyalarining  kamida  25  %ini  (AQSh  va  Jahon  Tiklanish  va  Taraqqiyot 

banki statistikasi bo‘yicha esa kamida 10%) sotib olinganda bevosita investistiyalar 

hisoblanadi. 

Barcha  hollarda  ham  bevosita  chet  el  investistiyalari  (BChI)  kapital 

eksportyorlariga  investistiyalash  ob‘ektining  ishlab  chiqarish  faoliyatini 

boshqarishda  samarali  qatnashish  imkoniyatlarini  yaratadi.  Ular  o‘z  egasiga 

mamlakat  chegaralaridan  tashqarida  investistiyalar  kiritgan  firmalar  va  korxonalar 

ustidan  nazorat  o‘rnatishni  ta‘minlaydi,  monopoliyalarga  qo‘yilgan  to‘siqlarni 

bartaraf  etish,  o‘z  mahsuloti  eksportini  kengaytirish,  xom  ashyo  va  energiya 

manbalari  ustidan  nazorat  o‘rnatish,  ancha  arzon  ishchi  kuchidan  foydalanish 

imkoniyatlarini beradi. 

Kapitalga bo‘lgan talab va taklif bank foiz siyosati bilan tartibga solinadi. Bank 

foiz  stavkasidan  farq  qilgan  holda  investistiyalardan  tushadigan  natija  qanchalik 

---

22

 

 

yuqori  bo‘lsa,  investistiyalarga  talab  shu  qadar  ko‘proq  bo‘ladi.  Bu  esa  o‘z 

navbatida    investistiyalarni  moliyalashtirishning  manbai  tarzida  bank  kreditiga 

talabni  yanada  oshiradi.  Bank  kreditiga  talabning  ko‘tarilishi  foiz  stavkalarining 

yanada ko‘tarilishiga olib keladi. 

Respublikada  ko‘p  ukladli  xo‘jalik  iqtisodiyotni  shakllantirish  sharoitida 

investistion  faoliyatni  davlat  tomonidan  tartibga  solishning  asosiy  vazifalar 

quyidagilardan iborat:   

  ijtimoiy va hususiy manfaatlarni;  

  ayrim mamlakatlarni, korporastiyalarni, xalqaro moliya institutlarini,   

  investorlar manfaatlarini to‘g‘ri aniqlash; 

  ularning o‘zaro maqbul nisbatlarini to‘g‘ri aniqlash;  

  ularning huquqiy sharoitlari va kafolatlarini belgilashva boshqalar. 

  Ma‘lumki, chet ellik investorlar o‘z investistiyalarini kiritish to‘g‘risida qaror 

qabul qilar ekan, birinchi navbatda o‘zlarining manfaatlari va maqsadlarini hisobga 

oladi.  O‘zbekistonda  chet  el  investistiyalari  davlat  tomonidan  qonun  yo‘li  bilan 

himoya  qilinadi.  Investistiyalashning  huquqiy,  iqtisodiy  va  tashkiliy  asoslari  ishlab 

chiqilgan halqaro shartnomalarning tamoyillariga muvofiq belgilangan 

 O‘zbekiston  Respublikasi  hukumati  iqtisodiyotda,  ayniqsa  uning  ustuvor 

tarmoqlarida  sanoatlashtirish  va  zamonaviylashtirish  borasidagi  siyosatni  amalga 

oshirishda  bevosita  xorijiy  investistiyalarni  rag‘batlantirish  siyosatini  yoqlaydi. 

Qulay  investistion  iqlim  mamlakat  tarmoqlarida  tuzilmaviy  o‘zgarishlarni  tez 

amalga  oshishiga,  xorijiy  investistiyalar  hajmi  oshishiga  yordam  bermoqda. 

O‘zbekistonda  investistion  siyosatning  rivojlantirishni  asosiy  omillaridan  biri  – 

Davlatning  investiston  dasturidir.  Ushbu  dasturning  asosiy  maqsadi  investirlarni 

manfaatlari  va  intilishlarini  muvofiqlashtirish  va  shuningdek  ular  uchun  imtiyozli 

rejimlar  joriy etilgan sohalarni aniqlashga qaratilgan.  

Mamlakatimizdagi  investistiya  jarayonlarining  takomillashib  borayotganligi 

namoyon  etuvchi  yana  bir  jihat–davlat  byudjetidan  moliyalashtirish  tarkibidagi 

nisbatlarning  sezilarli  darajada  o‘zgarib  borayotganligi  hisoblanadi.  Investistiya 

jarayonlariga    davlat  byudjetidan    moliyalashtirilgan  mablag‘‘lar  dinamikasi  shuni 

---

23

 

 

ko‘rsatadiki,  agar  2005  yilda  davlat  byudjetdan  moliyalashtirilgan  mablag‘‘larning 

36,2%  respublika  byudjeti,  63,8%  mahalliy  byudjet  hisobiga  ta‘minlangan  bo‘lsa, 

2009  yilda  bu  nisbat  tegishli  ravishda  35,5%  va  64,5%  ni  tashkil  etishi  ko‘zda 

tutilmoqda.  Bu  esa  investistiya  jarayonlarini  moliyalashtirishda  mahalliy 

byudjetlarning ishtiroki va roli kengayib borayotganligini ko‘rsatadi.  

Milliy 

iqtisodiyotni 

rivojlantirishda  xorijiyinvestistiyalarning  ahamiyati 

benihoyat katta bo‘lib, u quyidagilar bilan izohlanadi: 

- birinchidan,  xorijiy  investistiyalar  ishlab  chiqarishga  zamonaviytexnika  va 

texnologiyalarni  joriy  etib,eksportga  mo‘ljallangan  mahsulotlarni  ishlab  chiqarishni 

rivrjlantiradi; 

- ikkinchidan, import o‘rnini bosuvchi tovar ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish va 

buning  uchun  xorijiy  investistiyalarni  iqtisodiyotning  ustuvor  sohalariga  yo‘naltirish 

va  pirovardida  aholining  me‘yordagi  turmush  darajasini  ta‘minlash  imkonini 

yaratadi; 

- uchinchidan,  kichik  biznesni  rivojlantirish  va  qishloq  xo‘jaligi  ishlab 

chiqarishini  jadallashtirish  orqali  o‘sib  borayotgan  aholini  ish  joylari  bilan 

ta‘minlaydi;  

- to‘rtinchidan, 

korxonalarning 

eskirgan 

ishlab 

chiqarish 

quvvatlarini, moddiy-texnik bazasini yangilaydi va texnik qayta qurollantiradi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

24