«Himoyaga ruhsat etilsin» Pedagogika fakulteti dekani J. E. Usarov

II.BOB.Tolepantlikni zamonaviy tushunish va anglash jaiayonlari
XX asrning sunggi choragidan boshlangan. 1995-yili 16-noyabrda Parij shaxrida YUNESKO tashkilotining yigirma sakkizinchi Sessiyasida 185 dunyo davlatlari ishtirokida “Tolerantlik tamoyillari Deklaradsiya” 24 si imzolandi. Ushbu deklaratsiya YUNESKO tashkilotining Bosh Assambleyasi konferensiyasining Rezolyusiyasi bilan tasdikdandi. Mazkur xujjat tolerantlikni dunyo rang-barang ligi asosidagi erkinlik xukuki sifatida baxrlaydi. Shu davrdan boshlab 16-noyabrni dunyo mixyosida tolerantlik kuni sifatida nishonlash anʼanaga aylandi “Tolerantlik tamoyillari Deklaratsiyasi”da so’nggi davrlarda dunyo mikqyosida ko’payib borayotgan “zravonlik, terrorizm, agressiv millatchilik, rasim, antisemitizm, etnik, diniy va til nuktayi nazardan kichik guruxlar, shuningdek qochoqdar, gastarbayterlar, immigrantlar, ijtimoiy muxofazaga muxtojlarga nisbatan eʼtiborsizlik va xurmatsizlik” kabi xolatlar mavjudligini tan oladi va yoshlar tarbiyasida tolerantlik masalalariga bo’lgan maxsus eʼtiborni kuchaytirish lozimligini ko’rsatadi. “Tolerantlik tamoyillari Deklaratsiyasi”ning preambulasida taʼkidlanishicha, “Biz, Birlashgan Millatlar tashkiloti xalqlari, bo’lajak avlodlarni urush talofotlaridan muxofaza kdgshsh maksadlarida yana bir bor inson xukukdari, inson xayotining qadr- qimmatiga bo’lgan eʼtiborni tiklash uchun tolerantlik g’oyalariga tayanib, insonlarning birgalikda, yaxshi kushnichilik anʼanalari asosida yashashlarini istaymiz”, - deb aytiladi. Tolerantlik tushunchasi multikulturalizm “polietniklik”, “monomadaniyat” va “polimadaniyat”, “madaniyatlararo dialog” kabi ijtimoiy-siyosiy voqeliklarning to’gri baxolanishini, shu bilan birga genotsid, rasizm, ksenofobiya, ekstremizm, etnotsentrizm, fundamentalizm, radikalizm, millatchilik, mahlii shovinizm, milliiy xudbinlik, guruhli xudbinlik, diniy atsidaparastlik va diniy riyokorlik kabi tolerantlikka qarshi ulgan tushunchalarning salbiy qirralarini bilishni, ularning barcha ko’rinishlariga qarshi ogox bo’lishlikni talab etadi. Demak, bugungi kunda tolerantlik tushunchasi insonlarning o’zaro munosabatlarini ularning millati, irki, nasli nasabi, madaniyati va urf-odatlari, iktisodiy axvoli, dini va eʼtikodiga qaramasdan muvozanatda sakdash me’yorlarini o’zida mujassam etadi Tolerantlik - insonning turli iqtisodiy, maʼnaviy, mafkuraviy. diniy munosabatlarga kirishishining qonun-qoidalarini belgilab beradi. O’zbek millatining etik-estetik, axlok, va odob, maʼnaviy va maʼrifiy, falsafiy qasriyatlari tolerantlik g’oyalari eng qadimgi davrlardan boshlab rivojlantirilgan va o’ziga xos tarzda shakllantirilgan. O’zbeklar milliy anʼanalarida tolerantlik tushunchasi ancha keng va asosli tarzda tushuntirilgan va avlodlar tarbiyasining muxim omillaridan biri sanalgan. Tolerantlik tushunchasida inson axlokiga oid sabr-bardoshli bo’lish, xurmat, eʼzoz, izzat ko’rsata olish, rahimdillik, mehru-muruvvat kabi sifatlar anʼanaviy xususiyatga ega bulgan. Tolerantlikning tarixiy ildizlari eng kdsimgi davrda “Avesto”, “O’rxun-Enasoy bitiklari”, “So’g’d yozuvlari” kabi adabiy yodgorliklarda shakllantirilgan va inson odobi. Uning maʼnaviy-ruxiy aqidalarining zarur talabiga aylangan. “Kattani xurmat qilish, kichikka izzat bilan qarash” o’zbeklarning milliy axlokiy talablaridan xisoblangan. O’zbeklar milliy qadriyatlari tizimida tolerantlik tushunchasi tarkibiga anʼanaviy tarzda quyidagi insoniy xislatlar va tafakkur qirralarini kiritganlar: insof, adolat, xurmat, eʼzoz, izzat, sabr, qanoat, mehr, keng feʼllshik, bilimdonlik, madaniyatlar tarixini bilish, boshsa madaniyat va din vakshlariga eʼzozli va xurmatli munosabatda bo’lish, qarindorlikning har qanday ko’rinishlariga chukur hurmat, bag’rikenglikni kundalik turmushga nisbatan saqlash, bag’rikenglikni oilaviy tushuncha darajasida amal qilishini taʼminlash, do’stlik, birodarlik, bir-biriga azizlik qadriyatlarini oilaviy munosabatlarga o’tkazish, o’zaro tenglik, o’zaro tenglikka xurmat, tenglik tushunchasini juda keng anglash, o’zaro ham- jihatlik, tinchlik, tinchlikka chuqur hurmat va eʼzoz, uni eng ulug’ qadriyatlardan .Ayiblash, janjal va nizolardan qochish, yaxshi niyatlarni va amalli bo’lmok, soditslik, insonparvarlik va insonni ardoqlash, vatanparvarlik, ilmga chanqoqik, hur fikrpilik va erk, tafakkurga ishonch, meur-muruvvat, yaxshilik, ona va ayolga extirom, ota-onaga chuqur xurmat, ota-onaga xizmat, diniy bagrikenglik, kamtarinlik, tavozuli bo’lmok, og’ir-bosiqlik, salmoqlik, vazminlik, yetti marta o’lchab, biror qarorga kelish, barqarorlik, ilg’orlik, qilgan amallar va niyatlarda pok bo’lmoqlik, eʼtiqodda sahiylik v.b. Islom dini - tinchliksevar din deb tan olinadi. Tinchlik, totuvlik, barkarorlik, insonlararo xamjixatlik xam diniy, xam
dunyoviy tafakkur doirasida amal kiladigan maʼnaviy qadriyatlardan xisoblanadi. Jamiyatda tinchlik va osoyishtalikni sakdash, axolini bunyodkorlik ishlariga safarbar etish, yer yuzini “obod qilish”, tangrining yerdagi barcha mavjudotlariga nisbatan mexrli, shavsatli bo’lish insonning asl vazifalari ekanligi islom dinida xam, dunyoviy tafakkur doirasida xam targ’ib etiladi. Shunday qilib, maʼnaviy-diniy bagrikenglik akddalari va tolerantlik tamoyillari Shark mutafakkirlarining islom madaniyati tarkibidagi falsafa, fikx, sanat, tarix, adabiyot kabi ilmlar doirasida rivojlantirilgan, targib va tashvik etilgan, inson tarbiyasi va komilligining muxim jixatlaridan deb sanalgan. Insonlararo, millatlararo, davlatlararo va boshkd turdagi barcha ziddiyatlarni xam tolerantlik tafakkurisiz biror tuxtam va yechimga olib kelib bumasligi ayon. Demak, tolerantlik tafakkurining konfliktlar yechimidagi urni uzgachadir. Tolerantlik tafakkuriga ega bulgan odam uz xayoti va atrofidagi uziga yakin insonlar xayotini turli ziddiyatlardan muntazam muxofaza kdlish imkoniyatiga xdm ega boladi. Inson tugilib, uzining ilk nafasini o lishi b planok, uning shaxe sifatidagi shakllanishining uzok va mushakkatli jarayoni boshlanadi. Oilamizda farzand tugilsa, butun o il a, kuda-andalar, kuni-kushnilar, yakin karindoshlar - xammamiz eng kuvonch damlarni boshimizdan utka3^™3’ uzimizni eng baxtiyor inson sifatida anglaymiz. Farzand tugilishidan ortik, baxt yuk, deb xisoblaymiz. Farzandimizning sogligi va unib usishi uchun parvona bulamiz. Chunki u - murgak, chunki u - bizning eʼtiborimiz va mexrimizga juda muxtoj. Agar biz bolani bok,ishda kichik bir xatoga yul kuysak, gudakning unib-usishida kdyinchiliklar kelib chikishi, xammamiz kuyinishimiz anik, va mukarrardir. Bola ustirar ekanmiz, biz kuprok ana shu tomonga, yaʼni uning salomatligini taʼminlash uchun barcha choralarni kurishga uzimizni kurbon kdlamiz. Bu vazifani x,ech kanon yodimizdan chikarmaymiz, mazkur masalada kar doim eʼtiborli va sezgir bulishga xarakat kilamiz. Hech kachon bizning xotiramizdan chikmay, bizning masʼuliyatimizni doimo taʼminlab turuvchi masala - farzandimiz sogligi va salomatligi xisoblanadi.