Yer ko’chishi
- yer yuzasi bo’lagining yonbag’ir bo’yicha gravitatsion kuch ta’sirida
surilishi, siljishiga aytiladi.
Markaziy Osiyo hududlaridagi yer ko’chishi turli shakllari va ko’lami bilan ajralib turadi.
Ular
less
qatlamlarida tarqalgan bo’lib, yer ostiga shimilayotgan atmosfera yoginlari ma’lum
chuqurlikkacha borib, suv o’tkazmas qatlamda ularning umumiy oqimi yonbag’ir bo’yicha
bo’ladi.
Hosil bo’lgan yuzaga siljish yuzasi deyiladi. Siljish yuzasi ustida turgan yer massasiga
gravitatsion
(tortish) kuchi ta’sir qilishi oqibatida yonbag’irda tik qoya hosil qilib uzilish paydo bo’ladi va
uzilgan bo’lak pastga siljiy boshlaydi. Harakatdagi jinslarning xajmi bir necha o’n mln.m
3
larda
bo’ladi.
Yer ko’chishi yonbag’rning qiyaligiga, tog’ jinsi tarkibiga, atmosfera yog’inlari miqdoriga
bog’liq holda rivojlanadi. Yonbag’ir qiyaligi qanchalik katta bo’lsa, ko’chkining tezligi
shunchalik
katta bo’ladi. Ko’p holatlarda ko’chki
ekzogen
jarayonlardan sel, jarlanish, cho’kish hodisalari
bilan
uyg’unlashib ketadi.
Yer ko’chkilari O’zbekiston Respublikasi Geologiya va mineral vositalari davlat qo’mitasi
tasarrufidagi "O’zbekgidrogeologiya" ishlab chiqarish birlashmasi tadqiqotchilari tomonidan
o’rganilib kelinmoqda. Markaziy Osiyo hududlarida tarqalgan ko’chkilarda iqlim sharoiti bilan
uzviy bog’liq bo’lishini kuzatishimiz mumkin. Masalan, 1954, 1958, 1969, 1978, 1989 va 1998
yillarda atmosfera yog’inlari me’yordan yuqori bo’lgani uchun ko’chki jarayonlari ham ko’p
bo’lgan. Respublikamiz hududlarida ko’chki jarayoni tarqalgan eng ko’p ko’chki maydonlari
Surxondaryo, Qashqadaryo, Toshkent, Farg’ona, Samarqand va Namangan viloyatlari
hududlariga
to’g’ri keladi.
Sel
-suvning mexanik faoliyatidan yuzaga keladigan murakkab jarayon bo’lib, turli
omillarning (iqlim, gidrologik, geomorfologik, geologik va b.) o’zaro ta’siri natijasida vujudga
keladi. Uning tarqalishida mahalliy sharoit alohida o’rin egallaydi. Sel vujudga keladigan yoki
sodir
bo’lish ehtimoli yuqori bo’lgan joylarni sel o’chog’i deb yuritiladi. Sel o’chog’i paydo
bo’lishining
asosiy ko’rsatkichi gidrometeorologik sharoit hisoblanadi. Uzoq muddatli jala yog’ishi va
muzliklarning qisqa muddatda kuchli erishi oqibatida daryo o’zanlaridagi suv miqdori keskin
170
ko’payib ketadi. Natijada suv bilan aralashgan qum, shagal, dag’al bo’lakli jinslar oqimi paydo
bo’lishi natijasida maydonning quyi qismlarida katta kuchga ega bo’lib ko’pgina qo’poruvchilik
ishlarini amalga oshiradi. Shu sababga ko’ra sellar ikki guro’hga bo’linadi
Do'stlaringiz bilan baham: |