Хфх лек Хосилбеков

9.3. Favqulodda vaziyatlarda yuzaga keladigan 
zararlanish o’chog’lari, ularning turlari 
Respublikamiz hududlarida ko’chki jarayoni tarqalgan eng ko’p ko’chki maydonlari 
Surxondaryo,  Qashqadaryo,  Toshkent,  Fargona,  Samarqand  va  Namangan  viloyatlari 
hududlariga 
to’g’ri keladi. 
Uzoq muddatli jala yog’ishi va muzliklarning qisqa muddatda kuchli erishi oqibatida daryo 
o’zanlaridagi suv miqdori keskin ko’payib ketadi. Natijada suv bilan aralashgan (qum, shag’al, 
dag’al bo’lakli jinslar) oqim paydo bo’lishi natijasida maydonning quyi qismlarida katta kuchga 
ega 
bo’lib ko’pgina qo’poruvchilik ishlarini amalga oshiradi. Ko’rinib turibdikii sel o’chog’i paydo 
bo’lishining asosiy ko’rsatkichi gidrometeorologik sharoit hisoblanadi. 
Yer ko’chishi yonbag’irning qiyalygiga, tog’ jinsi tarkibiga, atmosfera yog’inlari miqdoriga 
bog’liq  holda  rivojlanadi.  Yonbag’ir  qiyaligi  qanchalik  katta  bo’lsa,  ko’chkining  tezligi 
shunchalik 
katta  bo’ladi.  Ko’p  hollarda  ko’chki  ekzogen  jarayonlardan  sel,  jarlanish,  cho’kish  hodisalari 
bilan 
uyg’unlashib ketadi. Yer ko’chishi oqibatida aholi yashaydigan hududlar va qishloq xo’jaligi 
ekinlari  dalalari  zaralanadi  va  nobud  bo’ldi.  Kommunikatsiya  va  ta’minot  tizimi  izdan 
chiqishiga 
olib keladi. Tuproqning hosildor qatlami zararlanadi. 
Bundan tashqari suv havzalari atrofidagi yonbag’irlarda ko’chki sodir bo’lishi qoyalardan 
tog’ jinslari o’pirilishi bilan xavzadagi suv toshib chiqishi va to’g’onlarning bexosdan buzilib 
ketishi  oqibatida  toshqinlar  sodir  bo’lishi  mumkin.  Odatda  bunday  toshqinlar  juda  xavfli 
bo’ladi. 
Toshqinlarning  yana  bir  turi  shamolning  katta  tezligi  bilan  bogliq  bo’lib,  dengiz  suvini 
qirg’oqlarga 
ma’lum  balandlikda  bostirib  kelishidan  paydo  bo’ladi.  Selli  toshqinlar  odatda  qisqa  vaqtda 
paydo 
bo’lib, asosiy xususiyatlaridan biri shitob bilan suv kelishi oqibatida suv inshootlari atrofini, 
qirg’oqlarni, ba’zan to’g’on va ko’priklarni yuvib ketadi. 
Halokatli suv bosishning shikastlovchi omillari va ko’rsatkichlari suv omborining 
o’lchamlariga, to’g’onning balandligiga, urib ketgan to’lqinning tezligi va balandligiga, yer 
yuzasining relyefiga va boshqa sharoitlarga ham bog’liq bo’ladi. 
Ayniqsa zilzila tufayli vujudga keladigan favqulodda holat o’chog’lari eng xavli va og’ir 
vaziyatlardan biri bo’lib, uning natijasida nafaqat vayronagarchilik va aholini nobud bo’lishini 
kuzatish mumkin, balkim zilzila tufayli vujudga keladigan ikkilamchi favqulodda vaziyat 
o’chog’ini  ko’rish  mumkin,  ya’ni  bunga  turli  kassaliklar  o’chog’ini  vujudga  kelishi,  ishlab 
chiqarish 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

vositalari ishlamasligi va yo’llar vayronagarchiligi tufayli oziq-ovqat tanqisligi, zaharli va xavli 
ob’ektlarda shikastlanishlar tufayli turli zararli moddalarni atmosferaga tarqalishi va h.k.. 
Ayniqsa kimyoviy va radiatsion xavfli inshootlardagi halokatlar natijasida radioaktiv va 
kuchli  ta’sir  qiluvchi  zaharli  moddalarning  atrof  -  muhitga  tarqalishi,  tufayli,  turli  xavfli 
o’choqlarni 
144 
vujudga kelishiga sabab bo’ladi. 
Radiatsion, kimyoviy va biologik vositalardan foydalanadigan ishlab chiqarish korxonalari 
hududlarida vaziyat ustidan kuzatish va laboratoriya nazorati olib borish lozim va ko’riladigan 
talafotlarning oldini olishga, moddiy zararni qisman bo’lsa ham kamaytirishga erishish mumkin. 
Odamlarni vujudga kelgan xavf oldida aniq, tez harakat qilishga, qutqarish ishlarini unumli 
o’tkazish uchun barcha yoshdagi fuqarolar, o’z ishlash faoliyatlaridan qat’iy nazar muhofaza 
tadbirlarini bilish uchun o’qitilishi, kerak bo’lsa malakasini oshirib borishi lozim. Shu sababli 
yuqorida  ko’rib  o’tilgan  kimyoviy  va  radiatsion  xavfli  inshootlarda  sodir  bo’lishi  mumkin 
bo’lgan 
halokatlarning  kelib  chiqishi  sabablarini  tahminlash  va  baholash  to’g’risidagi  ma’lumotlarni 
tahlil 
qilish  natijasida  kerakli  chora  -  tadbirlar  ishlab  chiqish  va  aholi  o’rtasida  o’quv  mashqlarini 
reja 
asosida tashkil etish o’z samaradorligini beradi. 
Nazorat uchun savollar 
1. Favqulodda vaziyatlar deganda nimani tushunasiz? 
2. Favqulodda vaziyatlarni vujudga kelish sabablari nimadan iborat? 
3. Qanday turdagi favqulodda vaziyatlarni bilasiz? 
4. Favqulodda vaziyatlarni oldini olish mumkinmi? 
5. Favqulodda vaziyatlar vazirligi vazifalari nimadan iborat? 
6. Tabiiy ofat, texnogen va antropogen halokatlar deganda nimani tushunasiz? 
7. Halokat va katastrofalar deganda nimani tushunasiz? 
8. Halokat va katastrofalarni vujudga kelish sabalari? 
9. Radioaktiv zaharlanish to’g’risida nimalarni bilasiz? 
10. Radioaktiv zaharlanish omillari va sabalari nimadan iborat? 
11. O’zbekiston hududida vujudga keladigan va kelishi mumkin bo’lgan favqulodda vaziyatlar 
turini aytib bering. 
145