HƏyatin gerçƏK

Beynimizin içində əmələ gələn “xarici dünya”

Buraya qədər izah etdiyimiz fiziki həqiqətlər bizi mübahisəsiz nəticəyə gətirir: bizim gördüyümüz, toxunduğumuz, eşitdiyimiz və “maddə”, “dünya” və ya “kainat” adlandırdığımız anlayışlar əslində beynimizdə şərh olunan elektrik siqnallarıdır. Biz əsla maddənin beynimizdən kənardakı əsli ilə təmasda ola bilmərik. Ancaq xarici aləmin beynimizdə əmələ gələn görüntüsünü görür, eşidir və dadırıq.

Məsələn, meyvə yeyən biri əslində meyvənin beyindəki hissi ilə təmasda olur, əsli ilə təmasda olmur. İnsanın “meyvə” adlandırdığı şey meyvənin forması, dadı, qoxusu və bərkliyinə aid informasiyanın beyində şərh olunmasından ibarətdir. Əgər beyinə gedən görmə sinirini kəssəniz, meyvə görüntüsü də bir anda yox olar və ya burundakı reseptorlardan beyinə uzanan sinirdəki bir qırıq qoxu hissinizi tamamilə məhv edər. Çünki meyvə bəzi elektrik siqnallarını beyinin şərh etməsindən başqa bir şey deyil.

Üzərində düşünməli olduğumuz başqa bir cəhət də uzaqlıq hissidir. Uzaqlıq, məsələn, bu kitabla aranızdakı məsafə sadəcə beyninizdə meydana gələn boşluq hissidir. Bir insanın özündən çox uzaqda hesab etdiyi maddələr də əslində beyninin içindədir. Məsələn, insan göyə baxıb ulduzları seyr edir və onların milyonlarla işıq ili uzaqlığında olduqlarını hesab edir. Halbuki ulduzlar onun içində, beynindəki görüntü mərkəzindədir. Bu yazıları oxuyarkən içində oturduğunuzu hesab etdiyiniz otağın da əslində içində deyilsiniz, əksinə, otaq sizin içinizdədir. Bədəninizi görməyiniz sizi otağın içində olduğunuza inandırır. Ancaq bunu unutmayın: bədəniniz də beyninizdə əmələ gələn bir görüntüdür.

Eyni vəziyyət bütün digər hisslərinizə də aiddir. Məsələn, siz qonşu otaqdakı televizorun səsini eşitdiyinizi hesab edirsiniz, əslində beyninizin içindəki səslə təmasda olursunuz. Metrlərlə uzaqdan gəldiyini hesab etdiyiniz səs də, yanınızdakı insanın söhbəti də əslində beyninizdəki bir neçə sm³-lik eşitmə mərkəzində hiss olunur. Bu duyğu mərkəzindən kənarda sağ, sol, ön, arxa kimi bir anlayış yoxdur. Yəni səs sağdan, soldan və ya havadan sizə çata bilməz, səsin gəldiyi bir istiqamət yoxdur.

Hiss etdiyiniz qoxular da elədir, heç biri uzaq məsafədən sizə gəlmir. Qoxu bilmə mərkəzinizdə əmələ gələn siqnalları kənardakı maddələrin qoxusu zənn edirsiniz. Halbuki bir gülün görüntüsü necə görmə mərkəzinizin içindədirsə, o gülün qoxusu da eyni şəkildə qoxu mərkəzinizin içindədir, kənardakı gülün və qoxusunun əsli ilə təmasda ola bilməzsiniz.

Çünki bizim üçün “xarici aləm” eyni anda beynimizə gələn “elektrik siqnallarının hamısından” başqa bir şey deyil. Beynimiz həyatımız boyu bu siqnalları şərh edir. Biz də bunları maddənin “xarici aləmdəki” əsli hesab edərək yanıldığımızı dərk etmədən ömür sürürük. Yanılırıq, çünki hisslərimizlə maddənin əsli ilə əsla təmasda ola bilmərik.

“Xarici aləm” hesab etdiyimiz siqnalları şərh edib mənalandıran da beynimizdir. Məsələn, eşitmə duyğusunu nəzərdən keçirək. Qulağımızın içinə gələn səs dalğalarını şərh edib onu simfoniyaya çevirən əslində beynimizdir. Yəni musiqi beynimizin əmələ gətirdiyi bir hissdir. Rəngləri görərkən də əslində gözümüzə çatan sadəcə işığın müxtəlif dalğa uzunluqlarıdır. Bu müxtəlif dalğa uzunluqlarını rənglərə çevirən də beynimizdir. “Xarici dünyada” rəng yoxdur. Nə alma qırmızı, nə göy üzü mavi, nə də ağaclar yaşıldır. Onlar, sadəcə o cür hiss etdiyimiz üçün elədirlər.

Belə ki, gözdəki tor qişada əmələ gələn kiçik bir pozulma rəng korluğuna səbəb olur. Bəzi insanlar mavini yaşıl, bəziləri qırmızını mavi, bəziləri də rəngləri boz rəngin müxtəlif tonları şəklində görürlər. Ona görə də xarici dünyadakı cismin rəngli olub-olmaması vacib deyil.

Məşhur mütəfəkkir Berkeley də bu həqiqətə aşağıdakı sözlərlə diqqət çəkir:

Əvvəlcə, rənglərin, qoxuların və s. “həqiqətən mövcud olduğu” hesab edilirdi, amma daha sonra bu cür fikirlər inkar edildi və gördülər ki, onlar duyğularımız sayəsində var.⁴⁰¹

Beləliklə, biz cisimləri onlar rəngli olduğuna və ya xarici aləmdə maddi varlığa malik olduqlarına görə rəngli görmürük. Çünki varlıqlara aid etdiyimiz bütün xüsusiyyətlər “xarici dünyada” deyil, içimizdədir.

Bəs “xarici dünyanı” yaxşı tanıdığımızı necə iddia edə bilərik?

İnsanın məhdud məlumatı

Buraya qədər bəhs etdiyimiz həqiqətin ortaya qoyduğu ən mühüm nəticələrdən biri insanın xarici dünya haqqında məlumatının əslində olduqca məhdud olmasıdır.

Xarici dünya haqqındakı məlumatımız həm beş duyğu orqanı ilə məhdudlaşır, həm də bu duyğu orqanlarının bizə hiss etdirdiyi dünyanın “əsl dünya” ilə eyni ilə uyğun olduğunu göstərən heç bir dəlil yoxdur.

Dolayısı ilə, real dünya bizim hiss etdiyimizdən daha fərqli ola bilər. Orada bizim hiss etmədiyimiz bir çox varlıq və varlıq ölçüsü ola bilər. Bizim məlumatımız kainatın ən uzaq yerlərinə çatsaq belə, yenə də məhdud olacaqdır.

Bütün varlıqları tam və qüsursuz şəkildə tanıyan isə onların hamısını yaratmış uca Allahdır. Allahın yaratdığı varlıqlar ancaq Onun izn verdiyi qədər məlumat sahibi ola bilərlər. Bu həqiqət Quranda belə xəbər verilir:

Allahdan başqa heç bir tanrı yoxdur. Əbədi, əzəli varlıq Odur. O, nə mürgü, nə də yuxu bilər. Göylərdə və yerdə nə varsa, Onundur. Allahın izni olmadan Onun yanında kim şəfaət edə bilər? O, bütün yaranmışların keçmişini və gələcəyini bilir. Onlar Allahın elmindən Onun Özünün istədiyindən başqa heç bir şey qavraya bilməzlər. Onun kürsüsü göyləri və yeri əhatə etmişdir. Bunları mühafizə etmək Onun üçün heç də çətin deyildir. Ən uca, ən böyük varlıq da Odur! (Bəqərə surəsi, 255)

Süni şəkildə əmələ gətirilən “xarici dünya”

Tanıdığımız yeganə dünya beynimizin içində olan, orada çəkilən, səsləndirilən və rənglənən, qısaca desək, beynimizdə meydana gələn dünyadır.

Beynimizdə seyr etdyimiz bu hisslər bəzən “süni” mənbədən gələ bilər.

Bunu belə bir misalla təsəvvür edə bilərik:

Əvvəlcə, beyninizi bədəninizdən kənara çıxarıb şüşə qabın içində süni yaşatdığımızı təsəvvür edək. Onun yanına hər cür elektrik siqnalını hazırlayan bir kompüter yerləşdirək. Sonra hər hansı bir mühitə aid görüntü, səs, qoxu kimi faktların elektrik siqnallarını süni şəkildə bu kompüterdə hazırlayaq və qeyd edək. Bu kompüteri elektrik kabelləri ilə beyninizdəki duyğu mərkəzlərinə bağlayaq və kompüterdə qeyd olunmuş siqnalları beyninizə göndərək. Bu siqnalları qəbul etdikcə beyniniz (başqa sözlə, “siz”) onların sizə hiss etdirdiyi mühiti görəcək və yaşayacaqdır.

Bu kompüterdən beyninizə sizin görüntünüzə aid elektrik siqnalları da göndərə bilərik. Məsələn, bir stolun arxasında oturarkən hiss etdiyiniz bütün görmə, eşitmə, toxunma kimi duyğuların elektrik siqnallarını beyninizə göndərdikdə beyniniz özünü kabinetində oturan iş adamı hesab edəcək. Kompüterdən gələn elektrik siqnalları davam etdikcə də bu xəyali dünya davam edəcəkdir. Ancaq bir beyindən ibarət olduğunu isə əsla anlamayacaq. Çünki beyinin içində bir dünyanın əmələ gəlməsi üçün beyindəki əlaqədar mərkəzlərə lazımi siqnalların göndərilməsi kifayətdir. Bu siqnallar süni mənbədən, məsələn, bir cihazdan və ya başqa mənbədən göndərilə bilər.

Məşhur elmi filosof Bertrand Rassel bununla bağlı belə deyir:

... Barmaqlarımızla stola basdığımız zaman meydana gələn toxunma hissi barmaq uclarındakı elektron və protonlar üzərindəki elektrik təsiridir. Müasir fizikaya əsasən, bu, stoldakı elektron və protonların yaxınlığından əmələ gəlmişdir. Əgər barmaq uclarımızdakı eyni təsir başqa yolla əmələ gətirilsəydi, heç stolun olmamasına baxmayaraq, eyni şeyi hiss edəcəkdik.⁴⁰²

Maddi qarşılığı olmayan duyğuları həqiqi hesab edərək aldanmamız çox asandır. Belə ki, bu həqiqətlə yuxularımızda tez-tez qarşılaşırıq. Yuxuda tamamilə həqiqi görünən hadisələr yaşayır, insanlar, cisimlər, mühitlər görürük. Amma hamısı hissdən ibarətdir. Yuxu ilə “real dünya” arasında isə əsas heç bir fərq yoxdur, hər ikisi beynimizdə əmələ gəlir.