Hemispherium cerebelli

Miyacha — bosh miya ustunining bir qismi; u ikki yarim shardan iborat boʻlib, kulrang modda (miyacha poʻstlogʻi) bilan qoplangan, chuqur joylashgan gorizontal egatlar uni boʻlakchalarga boʻladi. Miyachaning markaziy qismi oqmoddadan iborat, unda kulrang modda — miyacha oʻzagi toʻplamlari joylashgan. Miyacha 3 juft oyoqchalari bilan miya ustuniga tutashgan. Miyacha gavdani muvozanatda saqlash va harakatlarni uygʻunlashtirishda muhim rol oʻynaydi.[1] Miyacha 2 ta (chap va oʻng) yarim sharlardan tashkil topgan:

hemispherium cerebelli

chuvalchang (vermis cerebelli).

Gistologik jihatdan miyachani oq modda tashkil qiladi, kul rang modda — poʻstloq qavati va markaziy yadrolar koʻrinishida.

Poʻstloq 3 qavatli tuzilishga ega:

tashqi molekulyar hisoblanib, u katta va kichik yulduzsimon hujayralardan iborat

Purkine hujayralari

donador, mayda hujayralardan iborat.

Markaziy yadrolariga 4 yadro kiradi:

(nucl.dentatus) — tishsimon yadro

(nucl.emboliformis) — tiqinsimon yadro

(nucl. globosus) — sharsimon yadro

(nucl. fastigii) — yopilgʻich yadro

Miya ustunining bulbar (uzunchoq miya) b o ‘limining va ayniqsa o ‘rta

miya b o iim in in g eng muhim funksiyasi shuki, u tananing fazodagi

vaziyatiga qarab

mushaklar tonusini qayta taqsimlaydi.

Mushaklar tonusi

refleks y o i i bilan qayta taqsimlanib, tana muvozanatining saqlanishini

ta’minlaydi.

R.Magnus

xilm a-xil

tonik reflekslaming jami

y ig ‘indisini

ikkita

guruhga boiad i: 1) tananing fazodagi muayyan vaziyatini taqazo qiladigan

statik reflekslar

va 2) tananing surilishi bilan yuzaga chiqadigan

stato-

kinetik reflekslar.

Statik reflekslarning o ‘zi ikkita katta guruhga ajratiladi.

Birinchi guruhi tananing muayyan vaziyatini yoki pozasini ta’minlaydi va

vaziyat reflekslari

yoki

poza tonik reflekslar

deb ataladi. Ikkinchi guruhga

tananing g ‘ayri tabiiy vaziyatdan m o ‘tadil vaziyatga qaytishini ta’minlaydi

va

ustanovka,

yoki

rostlash reflekslari

deb ataladi.

Vaziyat reflekslarida mushak tonusi qayta taqsimlanadi, masalan, q o i

yoki oyoqning yozuvchi mushaklar tonusi kamayib, bukuvchi mushaklar

tonusi oshadi. Bunday reflekslarni

uzunchoq miya markazlari

yuzaga

chiqaradi. Tana vaziyati reflekslarining kelib chiqishida vestibular apparat

www.ziyouz.com kutubxonasi

retseptorlaridan va b o4yin mushaklarining proprioretseptorlaridan keluvchi

afferent impulslar katta ahamiyatga ega.

Mlya ustunining to‘rsimon formatsiyasi

0 ’tgan asrning ikkinchi yarmida birinchi marta tasvir etgan tuzilma

O.Deyters tomonidan

to‘rsimon formatsiyasi

yoki

retikular formatsiya

deb

ataladi. T o is im o n formatsiyaning tuzilishini V.M .Bexterev bilan Raymon-

Kaxal mukammal tasvir etishgan (125-rasm).

125-rasm. To'rsimon formatsiyaning sxematik tasviri.

1-po'stlocj; 2-talamus; 3-gipotalamus: 4-0*rta miya; 5 -k o ‘prik; 6-uzunchoq m iya; 7-

to ‘rsimon form atsiya

126-rasm. To*rsimon formatsiya va bosh miya p o ‘stlog'i o'rtasidagi

morfologik va funksional aloqalar:

A-koUariiuvchi, po'stloqni faollashtiruvchi

y o ‘llarning tasviri; B-bosh miya p stlo idan tushuvchi va t o ‘rsimon form atsiyaga ta 'sir

etuvchi asablar tarqalish y o ‘llarining tasviri; Sp-po‘stlog'ga boradigan afferent y o ‘lla r

va to ‘rsimon form atsiyada tarqaladigan kollateral tolalar.

Tuzilmasi jihatdan to ‘rsimon formatsiyaga yaqin turadigan yadrolar

talamusda ham bor; bu yadrolardan miya p o ‘stlog*iga boruvchi asab tolalari

g ‘ayri maxsus (nospesifik) y o ‘llarni nosil qiiadi.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Yaqinda markaziy asab tizimining hamma b o ‘limlaridagi tonus va

q o ‘z g ‘aluvchanlikni boshqarishda to ‘rsimon formatsiyaning katta ahamiyati

borligi

aniqlandi.

Bu

formatsiya orqa miyaning

reflektor faoliyatini

faollantira oladi, shuningdek tormozlay oladi, k o ‘tariluvchi y o ‘llar orqali csa

katta yarim sharlar p o ‘stlog‘ini faollashtira oladi, to ‘rsimon formatsiyadan

va talamusning nospetsifik yadrolaridan keluvchi impulslar katta yarim

sharlar p o ‘stlog‘ini

tiyrak holda saqlab turadi. T o ‘rsimon formatsiya

ta’sirida reflektor reaksiyalar kuchliroq va aniqroq b o ‘lib qoladi.

T o ‘rsimon formatsiyaning k o 4tariluvchi va tushuvchi y o ‘llar orqali

ta’sir etishiga imkon beradigan faolligiga sabab shuki, unga har xil afferent

yoMlarining tarmoqlari orqali impulslar kelib turadi (126-rasm). Shu tufayli

retseptorlaming turli-tuman ta’sirlanishi to ‘rsimon formatsiya holatiga ta’sir

etadi. Uni hosil qiluvchi neyronlar, bundan tashqari, har xil kim yoviy

moddalar - gormonlarga va modda almashinuvida hosil b o ‘ladigan ba’zi bir

moddalarga yuksak darajada sezuvchan. T o ‘rsimon formatsiyaga miyacha va

katta yarim sharlar p o ‘stlog‘ining effektor markazlaridan ham impulslar

kelib turadi.

Shunday qilib, to ‘rsimon formatsiya neyronlari doimo q o ‘z g ‘algan

holatda b o ‘ladi, shu tufayli markaziy asab tizimining turli qismlari tonus va

faoliyatga muayyan darajada tayyor b o ‘lib turadi.

M iyacha

Miyacha

o ‘ng

va

chap

yarim

sharlardan

iborat

b o ‘lib,

ular

chuvalchangsimon qism bilan birikkan. Miyacha bosh miya yarim sharlari

bilan parallel rivojlanadi, u odamda yaxshi rivojlangan b o ‘ladi. Uning vazni

150-160 g ga teng, 3 juft: yuqorigi, o ‘rta

va pastki oyoqchalari b o ‘ladi.

Yuqorigi oyoqchasi miyachani to ‘rt tepalik va miya yarim sharlari bilan,

o ‘rta oyoqchasi k o ‘prik bilan, pastki oyoqchasi esa uzunchoq miya va orqa

miya bilan b o g ‘laydi.

Agai m iyacha

kesilsa, uning ustki qismi yupqa

kulrang moddadan tuzilganligi va 2 qavat (donali va yulduzsimon)

hujayralari ko*rinadi (127-rasm).

Kulrang modda tagida oq modda joylashgan, uning asab tolalari daraxt

bargining tomirlari kabi tarqalgan. U «hayot daraxti» deb ataladi. Oq

modda orasida to ‘rt juft tana-tarqoq holdagi kul rang modda uchraydi: 1)

eng chetda yirik tishli yadro b o ‘lib, u muvozanatni saqlash funksiyasini

bajaradi; 2) probkasimon yadro; 3) sharsimon yadro; 4) miyachaning

ch o ‘qqi (tepa) yadrolari bor (128-rasm).

Miyacha o ‘tkazuvchi y o ‘llar orqali markaziy asabning deyarli hamma

bolim lari bilan b o g ‘langandir (129-rasm). Miyacha funksiyalarini tekshirish

uchun hayvonlarning miyachasi tamomila yoki qisman olib tashlangan.

Miyachani olib tashlash yoki unga zarar yetkazish hayvonning harakatlariga

www.ziyouz.com kutubxonasi

va tana va/iyatiga ta\sir etadi. Miyachaning faqat yarmi olib tashlanganda

hayvonning o ‘sha tomondagi oyoqlari c h o ‘ziladi, hayvon tura olm aydi va

o ‘tgach bu hodisalar ancha kamayib, hayvon o ‘rnidan turishi, yurishi va

anchagina murakkab harakatlarni bajarishi mumkin (Karamyan, 1970).

127-rasm. Miyachaning tuzilishi.

A-miyacha h o ‘limlari; B-miyacha p o 's tlo g kida neyronlarning tuzilishi.

I-X-miyacha bo'lim lari (Larsel bo'yicha) I-oldingi bo lim; 2-orqadagi b o ‘lim; 3-

paruflokulyar b o llim; 4-jlokkulondula bo4im i; 5- noksimon hujayralar; 6- Purkinye

hujayralari; 7-sudraluvchi tolalar; 8-donsimon hujayra; 9-miyacha ichki yadro

neyronlari; 10-Goldji hujayraiari; I I-ko 'tariluvchi tolalar; A-da qora rang bilan qadimiy

miyacha tuzilm asi tasvir etgan yashil rang bilan eski va sariq rang bilan miyachaning

yangi tuzilmasi ko 'rsatilgan.

miyachasi zararlangan tomonga qarab yiqilib tushadi. Oradan bir necha kun

C h qqi (tom)

yadrosi

Tishli

yadro

128-rasm. Miyacha yadrolarining topografiyasi.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Hayvonning miyachasi butunlay olib tashlansa, chuqur va jiddiy

o ‘zgarishlar

ro‘y beradi. Bunda hayvon o ‘rnidan tura olmaydi va qanday

b o ‘lmasin harakat qila olmaydi. Bir necha kundan kcyin hayvon qisman

harakat qila boshlaydi. Ammo hayvon o ‘midan turish uchun oyoqlarini keng

yozadi, yurganda k o ‘pgina ortiq va omonat harakatlami bajaradi.

129-rasm. Miyachaning markaziy asab tizimidagi boshqa tizimlari bilan

morfo-funksional aloqalari. К о ‘к rang bilan ko'tariluvchi y o ‘llar va qizil

rang bilan tushuvchi уоЧ1аг ko‘rsatilgan.

Miyachani olib tashlash natijasida hayvonning harakatlarida kelib

chiqadigan o ‘zgarishlar quyidagi to ‘rt guruhga b o ‘linadi:

1.

Mushaklar tonusining o‘zgarishi (atoniya).

Bunda mushaklar tonusi

keskin kamayib ketadi, natijada mushaklar ilvillab qoladi. Ammo bir necha

kundan keyin yozuvchi mushaklar tonusi oshadi, q o ‘l-oyoq yoziladi, bosh

orqaga qayriladi. Miyacha olib tashlaganda mushaklar tonusi y o ‘qolishdan

k o ‘ra, tonus taqsimotini idora etishning k o ‘proq buzilishi bir qancha

tekshirishlarda isbot etilgan. Miyacha shikastlangandan keyin ikki hafta

o ‘tgach, tonus sekin-asta avvalgi asliga keladi va hayvon birmuncha

b eo‘xshov harakat qilsa ham, har qalay anchagina harakatlarni bajaradigan

b o lib qoladi.

Sezgi haqida umumiy tushuncha.

7.2. Sezgining fiziologik asoslari.

7.3. Sezgilar klasifikatsiyasi.

7.4. Sezgining qonuniyatlari.

Tayanch so’z va iboralar

Sezgi, adaptatsiya, retseptor, analizator, ekteroretseptor, proprioretseptor, interoretseptor, sinesteziya, sensibilizatsiya.

7.1. Savol bayoni. Sezgi haqida umumiy tushuncha.

Sezgi deb atrofimizdagi narsa va hodisalarning sezgi a’zolarimizga bevosita ta’sir etishi natijasida ularning ayrim belgi va xususiyatlarining miyamizda aks ettirilishiga aytamiz. Odamning tashqi dunyoni idrok qilishi sezgidan boshlanadi. Shuning uchun sezgilar o’z mohiyati jihatidan shaxsning barcha bilimlari uchun asos va manba hisoblanadi. Odam sezgilarisiz tashqi dunyo pridmetlari va voqealarini bilish imkoniyatlaridan maxrum bo’lgan bo’lur edi. Chunki idrok, xotira, tasavvur, tafakkur va hayol kabi ruhiy jarayonlar sezgilar tufayligina hosil bo’ladi.

Sezgi eng oddiy, birok shu bilan birga, juda muxim psixik jarayondir. Bu barcha bilimlarimizning dastlabki manbaidir. Atrofdagi dunyoni bilish sezgidan boshlanadi.

Sezish – oddiy psixik jarayon bo’lib, moddiy qo’zg’atuvchilarning tegishli repseptorlarga bevosita ta’sir etishi yuli bilan moddiy dunyodagi narsa va xodisalarning aloxida xususiyatlarini va va shuning bilan birga, organizm ichki xolatining aks ettirilishidan iboratdir. «Sezgi – materiyaning sezgi organlarimizga ta’sir etishi natijasidir».

Sezgilar uz moxiyati jixatidan bir muncha soda psixik jarayon bulishiga qaramay barcha bilimlarimizning asosi va manbayi xisoblanadi. Chunki narsa va xodisalarni aks ettirishning kupchilik kismi sezishdan boshlanadi. Agar sezgilarimiz bo’lmagan tevarak-atrofni narsa va xodisalarni aks ettirishdan ularni bilishdan maxrum bo’lgan bulardik. Sezgi organiga ta’sir etib, sezgini vujudga keltiradigan xar bir narsa qo’zg’ovchi deb ataladi. Uning ta’siri esa qo’zg’alish deb yuritiladi.

Sezgi jarayoni kuyidagicha ruy beradi.1)narsa yoki xodisalar sezgi organlariga (retseptorga) ta’sir etib, tegishli sezuvchi nervning cheka pereferik uchlarini qo’zg’aydi.

2)shu yerda kelib chikkan qo’zg’alish usha nervning utkazuvchi yuli orqali bosh miya pustining tegishli markaziy xujayralar sistemasiga utadi.

3) bu yerda nerv qo’zg’alishi psixik xodisaga , ya’ni sezgiga aylanadi.

Xaar bir sezgi odatda xush yoki noxush tuygular bilan bog’langan bo’ladi. Bu sezgining xissiy yoki emotsional toni deb ataladi. Masalan shirin narsa kishiga xuzur beradi.taxir bemaza narsa kishini bexuzur qiladi. Sezgi moddiy dunyoni bilishning birinchi boskichidir. Sezgilar to’g’risidagi ilmiy ta’limotlarga binoan narsalar va ularning xossalari, tarkibiy qismlari, xususiyatlari, shakllari, harakati birlamchi hisoblanib, sezgilarning o’zi esa tashqi va ichki qo’zg’atuvchilarning sezgi a’zolariga ta’sir etishining mahsulidir. Ma’lumotlarning ko’rsatishicha, sezgilar modsiy (ob’yektiv) borliqning, voqelikning haqqoniy tasvirini in’ikos qiladi, binobarin, moddiy olam qanday ko’rinishga, shaklga, xususiyatga ega bo’lsa ular xudsi shundayligicha hech o’zgarishsiz, aynan aks ettirish imkoniyatiga egadir.

7.2. Savol bayoni. Sezgining fiziologik asoslari .

Sezgilar to’g’risidagi ilmiy ta’limotlarga binoan narsalar va ularning xossalari, tarkibiy qismlari, xususiyatlari, shakllari, harakati birlamchi hisoblanib, sezgilarning o’zi esa tashqi va ichki qo’zg’atuvchilarning sezgi a’zolariga ta’sir etishining mahsulidir. Ma’lumotlarning ko’rsatishicha, sezgilar modsiy (ob’yektiv) borliqning, voqelikning haqqoniy tasvirini in’ikos qiladi, binobarin, moddiy olam qanday ko’rinishga, shaklga, xususiyatga ega bo’lsa ular xudsi shundayligicha hech o’zgarishsiz, aynan aks ettirish imkoniyatiga egadir.

Sezgilarning qanday qilib yuzaga kelishi, ya’ni ularning nerv-fiziologik asoslari mashhur rus fiziologi akademik I.P. Pavlovning analizatorlar haqidagi ta’limotida atroflicha ochib berilgan. Akademik I.P. Pavlov biron narsa yoki hodisaning ta’sirini bevosita aks ettirish apparatlarini analizatorlar deb ataydi. Sezgilarning nerv-fiziologik asoslarida analizatorlar ishidan iborat bo’lgan organizmning reflektor, ya’ni aks ettirish faoliyati yotadi. Analizatorlarning asosiy vazifalari organizmga ta’sir etayotgan turli qo’zg’otuvchilarni ayrim bo’laklarga ajratish, ularni bir-biridan farqlash, ya’ni analiz qilishdan iboratdair.

Odamning sezgilar orqali tashqi dunyo voqea-xodisalarini bilishi quyidagi uch bosqichdan iborat;

1. Tashqi dunyodagi predmetlar va voqea-xodisalar sezgi organiga (retseptorga) ta’sir etiadi. Bu ta’sir tegishli nervlarni harakatgakeltiradi, natijada qo’zg’alish vujudga keladi.

2. Bu qo’zg’alish maxsus nervlar yordamida bosh miyaga yetkaziladi.

3. Bosh miya po’stining markaziy xujayralar sistemasida sezish xolati yuz beradi.

Ana shu uch bosqichdan iborat bo’lgan sezuvchi nerv apparati akademik I.P.Pavlov ta’limotida analizator deb aytiladi. Biror predmet yoki voqea-xodisaning ta’srini bevosita aks ettiruvchi apparat analizator hisoblanadi. Bu jihatdan har bir sezgi a’zosi o’ziga xos analizatordir. Masalan, ko’z – ko’rish analizator, quloq – eshitish analizatori, burun – hid bilish analizatori deb yuritiladi. Odam organizmidagi har bir sezgi a’zosi (ko’z, quloq, burun va x.k.) narsa va xodisalarning narsa va xodisalarini analiz qilib (qismlarga parchalab), bosh miyaga o’tkazadi. Shuning uchun ularni analizator-analiz qiluvchi deb aytiladi.

Yuqori darajada taraqqiy etgan odam miyasida tashqi muhitdan qabul qilib olinadigan barcha ta’sirotlarni nozik analiz qiluvchi murakkab nerv mexanizmi bor. Bu mexanizm analizatordir. I.P.Pavlov fikricha, analizator tashqi dunyo ta’sirotlarining murakkabligini ayrim elementlarga parchalab yuborish vazifasini bajaruvchi asbobdir.

Sezgi organlarining organizmdagi o’rni va qo’zg’alishiga muvofiq sezgi turlari quyidagi uch gruppaga ajratiladi;

Eksteroretseptorlar – bu gruppaga ko’rish, eshitish, hid bilish, maza va teri sezgi organlari kiradi. Organizmdan tashqaridagi narsa va xodisalarning xossalari shu organlar orqali aks etadi.

Proprioretseptorlar – bu gruppaga muskul-harakat, pay va boylamlarda bo’ladigan sezgilar hamda statik sezgilar kiradi. Bu gruppaga kiruvchi sezgilarni harakat yoki kinestetik sezgilar deb ham yuritiladi.

Interoretseptorlar – bu gruppaga gavda ichidagi organlar – me’da, ichak, jigar, o’pka, qon aylanish organlari, umuman organiq sezgilar kiradi. Bu sezgilar ichki organlarning xolatini aks ettiradi.

7.3. Savol bayoni. Sezgilar klasifikatsiyasi.

Sezgilar turli tuman bo’ladi. Sezgilar odatda kaysi sezgi a’zosi orqali xosil kilinishiga qarab,kuyidagi turlarga bulinadi.Ko’rish sezgilari, eshitish sezgilari, xid bilish sezgilari, maza (tam)sezgilari, teri sezgilari ,harakat sezgilari, tana muvozanati sezgilari, va organiq sezgilar.

Retseptorlarning joylashish urniga qarab barcha analizatorlarni uch gruxga bulish mumkin. Birinchi gruxga retseptorlar organizmning sirtida joylashgan va tashqi ta’sirga kulay analizatorlar kiradi. (Ilmiy adabiyotda ularni eksteretseptorlar deb kabul etilgan).

Ko’rish, eshitish, teri, xid va maza sezgilari analizatorlarning ishi bilan bog’liq. Ikkinchi gruxga retseptorlari ichki organlarga joylashgan (Interetseptorlar) va ichki qo’zg’atishlar ta’siri uchun kulay bo’lgan analizatorlar kiradi. Ular ichki organlarning turli xolatidan signal (xabar) beradi. Uchinchi gruxga harakat analizatorlar va muvazanat analizatori (proprioretseptorlar) kiradi.

Insonning hayoti va faoliyatida ko’rish sezgilarining benixoya roli katta. Teri sezgilari narsalarning mexaniq va psixik xossalarining terining sirt kismiga ta’sir etishi natijasida paydo bo’ladi, bu qo’zg’alish terining orqa markaziy burmalar atrofida joylashgan analizatorning pust kismiga utkaziladi.

Teri sezgisi ogrik sezgilariga, xarorat sezgilariga va taktil sezgilarga bulinadi. Ogrik sezgilari juda xilma-xil qo’zg’atkichlar (issiklik, mexaniq va ximiyaviy qo’zg’atkichlar) tomonidan, ular organizmning tirik tukimalarini buza boshlashi bilanok paydo bula boshlaydi. Bu sezgilar ximoyaviy axamiyatga yega bo’lib, shu maьnoda ular juda muxim rol uynaydi.

Xarorat (issiklik) sezgilari issik va sovukni sezishdan iborat. Issik yoki sovukni sezishning aloxida-aloxida nerv uchlari bo’ladi. Ular terining turli kismlarida notekis joylashgan. Masalan, kulimiz terisidan orqamizdagiga qaraganda xarorat nuktalarining soni kamrok. Orqaning issik-sovukka ortik darajadagi sezgiligi mana shu bilan izoxlanadi. Taktil sezgilarning retseptorlari xam terining yuza katlamida joylashgan nerv uchlaridir. Ular kul barmoklarining uchida va tilda eng zich joylashgan bo’ladi. Taktil sezgilarga biron narsaning tekkanini, bosimni va tebranishni sezishlar kiradi.

Xid bilish sezgilari moddalar xidining tegishli nerv ichlari joylashgan burun shillik pardasiga ta’sir etishi natijasida xosil bo’ladi. Xid bilish sezgilari tam sezgilari bilan uzviy bog’langan bo’ladi. Ovkatning xidi uning tami bilan kushilib ketadi. Ichki sezgilarga ochlik, tuklik, tashnalik, kungil aynishi va boshqalarni sezish kiradi. Ular organiq sezgilar deb ataladi. Organiq sezgilarning retseptorlari ichki organlarda joylashgan bo’lib, ular qo’zg’olganda nerv impulьslarini bosh miya kobigining tegishli bulimlariga yetkazadi.

Chunki guruxga muvozanat va harakat sezgilari kiradi.

Muvozanat sezgilari tananing fazodagi xolati xakida signal beradi. Bu sezgilarning retseptori ichki kulokning daxlizi va yarim doira shaklidagi kanallaridan tuzilgan. Vestyublyar apparat bo’lib qo’zg’alish bu aparatdan bosh miya pustining chakka kismiga uzatiladi. Bu analizator buzilsa kishi fazorda muvozanat saklay olmaydi. Harakat sezgilari harakat organlarida sodir buluvchi jarayonlar tufayli ruy beradi.

Ularning retseptorlari mushaklarning ichida xamda paylarda joylashgan nerv uchlaridir. Harakatlanish jarayonida mushak va paylarning qisqarishi va bushashi bu nerv uchlarida qo’zg’alish xosil qiladi. Bu qo’zg’alish olidingi markaziy burmalarning oldingi bo’lmasida joylashgan pust kismiga uzatiladi. Bu sezgilar inson hayot iva faoliyatida juda muxim rol’ uynaydi.

7.4. Savol bayoni. Sezgilarning umumiy qonuniyatlari.

Turli sezgilarning ana shunday xususiyatlariga sifatlari jadalligi davomiyligi va fazoviy lokalizatsiyasi kiradi.

Sifat mazkur sezgining asosiy xususiyati bo’lib uni boshqa sezgi turlaridan farklaydi. Va ayni shu sezgi turi chegarasida uzgartiradi. Chunonchi eshitish sezgilari tovushning balandligi tembri kattaligi bilan farklanadi. Ko’rish sezgilari ranglarning kuyukligi toni va boshqa shuning kabilar bilan farklanadi. Sezgilarning sifat jixatidan kup turliligi materiya harakati formalarining kup turligining aks ettirilishidir. Sezgilarning jadalligi ularning miqdoriy xarakteristikasidan iborat bo’lib ta’sir qilayotgan qo’zg’atuvchining kuchi va retseptorning funksional xolati bilan belgilanadi. Sezgilarning davomiyligi ularning vaqtinchalik xarakteristikalaridan iboratdir. Sezgilarning davomiyligi xam sezgi organlarining funksional xolati bilan ammo asosan qo’zg’atuvchining ta’sir qilish vaqti xamda jadalligi darajasi bilan belgilanadi.

Sezgilar uchun qo’zg’atuvchining fazoviy lakolizatsiyasi ya’ni qo’zg’atuvchining fazoda urin egallashi xarakterlidir. Distant ya’ni masofa retseptori tomonidan amalga oshiriladigan fazoviy analiz bizga qo’zg’atuvchining fazodagi urni xakida ma’lumot beradi. Kontakt sezgilar taktil ogrik maza sezgilari badanning qo’zg’atuvchi ta’sir qilayotgan joyi bilan bog’liqdir. Bunda ogrik sezgilarining lokalizatsiyasi ya’ni badanga joylashgan urni taktil sezgilariga qaraganda badanga nachagina tarkalgan va unchalik aniq bo’lmaydi.

Qo’zg’ovchi ma’lum darajada kuchga ega bo’lgandagina sezgi paydo bo’ladi. Agar qo’zg’ovchi juda kuchsiz bo’lsa u sezilmaydi. Masalan biz terimizga yopishgan ayrim chang mayda zarrachalarni sezmaymiz. Bilinar bilinmas sezgi xosil qiladigan qo’zg’ovchining minimal miqdori sezgining absolyut chegarasi deb ataladi. Insonning qo’zg’ovchilarning minimal darajadagi eng kuchsiz ta’sirini sezish kobiliyati absolyut sezgirlik deyiladi. Sezgining absolyut chegarasi bilan absolyut sezgirlik bir biriga teskari proporsional nisbatda bo’ladi. Absolyut sezgirlikdan tashkari fark sezgirligi ya’ni qo’zg’ovchilar orasidagi bilinar bilinmas farklarni sezish kobiliyati xam mavjud. Kushimcha qo’zg’atgichning dastlabki qo’zg’atgichga munosabati fark chegarasi deb ataladi. Fark sezgirligi absolyut sezgirlik kabi fark chegarasiga nisbatan teskari prporsional miqdori bilan xarakterlanadi. Sezgi chegaralari va sezgirlik avvalo qo’zg’alish va tormozlanish fiziologik jarayonlari bilan belgilanadi. Absolyut sezgirlik inson nerv sistemasining qo’zg’oluvchanligiga bog’liq. Nerv sistemasi kanchalik qo’zg’oluvchan bo’lsa sezgirlik shunchalik yukori bo’ladi. Va aksincha, fark sezgirligi qo’zg’alish va tormozlanish jarayonlarining munosabati kurinishlaridan biridir. Sezgirlikning uzgarishi kup jixatdan inson faoliyatining xarakteriga hayot va faoliyat tegishli analizatorga nisbatan kanday talablar kuyishiga ya’ni mashqlanishiga bog’liq. Qo’zg’ovchining davomiy ta’siri bilan sezgirlikning uzgarganligini kuramiz. Bu xodisa adaptatsiya ya’ni analizatorning ta’sir etib turuvchi qo’zg’ovchiga moslashishi deb ataladi. Adaptatsiya natijasida sezgirlik ortishi xam kamayishi xam mumkin. Adaptatsiya turli xil analizatorlar tufayli sodir bo’ladi. Ko’rish maza sezish va xid bilish adaptatsiyalari ayniksa kuchli xisoblanadi.

Adaptatsiya yoki moslashuv deganda qo’zg’atuvchining ta’siri ostida sezgi organlari sezgirligining uzgarishi tushuniladi. Uch turli adaptatsiya xodisasini bir biridan farq qilish mumkin.

1.Qo’zg’atuvchining davomli ta’sir jarayonida sezgilarning tula yuqolishi tarzidagi adaptatsiya.

2. Yukorida ta’sirlangan xodisalarga yaqin bo’lgan boshqa xodisalarni xam adaptatsiya deb yuritiladi. Bunda kuchli qo’zg’atuvchining ta’siri ostida sezgilar zaiflashadi. Masalan, kulni muzday suvga tutib to’rgan paytda sovuk qo’zg’atuvchi ta’siri bilan yuzaga kelgan sezgining intensivligi pasayadi. Ko’rish sezgilarining intensiv yoruglik qo’zg’atuvchisi bilan ta’sir qilganda pasayishidan iborat bo’lgan bu xodisani yoruglik adaptatsiyasi deb yuritiladi.

3.Nixoyat sezgirlikning kuchsiz qo’zg’atuvchi ta’siri ostida sodir bo’ladigan ortishini xam adaptatsiya deb yuritiladi. Ayrim sezgi turlariga xos bo’lgan adaptatsiyaning bu xilini pozitiv adaptatsiya deb tariflash mumkin. Ko’rish analizatorida pozitiv adaptatsiya korongulik adaptatsiyasi deb yuritiladi. U korongu joyda bulish ta’siri ostida ko’rish sezgirligining ortishi bilan ifodalanadi.

Sezgi organlarining qo’zg’otilishi ta’siri ostida analizator sezgirligining uzgarishi sezgilarning o’zaro munosabati deb ataladi. Sensibilizatsiya – analizatorning o’zaro munosabati va mashq qilish natijasida sezgirlikning kuchayishini sensibilizatsiya deb ataladi. Sezgilar o’zaro munosabatining fiziologik mexanizmi analizatorlarning markaziy kismlari joylashgan bosh miya pustidagi qo’zg’alishning irradiatsiya xamda konsentratsiya jarayonlaridir. Sinesteziya – sezgilarning o’zaro munosabati sinesteziya deb ataladigan yana bir turdagi xodisada namoyon bo’ladi. Qo’zg’atuvchining biron analizatorga ta’siri bilan boshqa analizatorlarga xos sezgining paydo bulishini sinesteziya deyiladi.

Sezgirlik va mashq. Sezgi organlarining sensibilizatsiyasi faqat yordamchi qo’zg’atuvchilarni kulanish bilangina sodir bo’lib kolmay balki mashq qilish yuli bilan xam sodir bo’ladi. Sezgi organlarining mashq kildirish va ularni takomillashtirish imkoniyati juda kattadir. Sezgi organlarining sezgirligini oshirishnini ikki soxaga bulish mumkin.

1.Sezgi a’zolarining nuksonini koplashga stixiyali tarzda olib keladigan sensibilizatsiya kurlik, karlik va xokozo nuksonlar

2.Faoliyat mazmuni xamda odam kasbining maxsus talablari bilan yuzaga keltirilgan sensibilizatsiya.

Syezgilarning turli ko’rinishlari faqat o’zlarining maxsusligi bilangina emas, balki ular uchun umumiy xususiyatlari bilan ham tavsiflanadilar. Sezgilarning ana shu xususiyatlariga sifatlari, jadalligi, davomiyligi va fazoviy lokalizatsiyasi kiradi.

Sifat mazkur sezgining asosiy xususiyati bo’lib, uni boshqa sezgi turlaridan farqlaydi va ayni shu sezgi turi chegarasini o’zgartiradi. Masalan, eshitish sezgilari tovushning balandligi, tembri, qattiqligi bilan tafovutlanadi, ko’rish sezgilari esa ranglarning quyuqligi, jilosi, tovlanishi, toni va boshqa shu kabilar bilan farkdanadi. Sezgilarning sifat jihatidan kup turliligi materiya harakati shakllarining turlitumanliligining aks ettirishidir.

Sezgilarning jadalligi ularning miqsoriy tavsifidan iborat bo’lib, ta’sir qilayotgan qo’zg’atuvchining kuchi va retseptorning funksional holati bilan belgilanadi.

Sezgilarning davomiylygi ularning vaqtinchalik tasniflanishidan iboratdir.

Sezgilarning davomiyligi ham sezgi a’zolarining funksional holati bilan, shuningdek, qo’zg’atuvchining ta’sir qilish vaqti hamda jadalligi bilan o’lchanadi.

Mavzu bo’yicha asosiy masala (Ajratilgan soat 2)

8.1. Idrok haqida umumiy tushuncha.

8.2. Idrokning fiziologik asoslari .

8.3. Idrokning turlari.

8.4. Idrok xususiyatlari.

Tayanch so’z va iboralar.

Idrok, analizator, retseptor, perseptio, appersetssiya, illuziya, gallyutsinatsiya, fon, figura vaqtni idrok qilish. Fazoni idrok qilish, konfiguratsiya, kontras, atraksiya.

8.1. Savol bayoni. Idrok haqida umumiy tushuncha.

Idrok tushunchasi lotin tilida «regserIo» qabul qilish, idrok deb nomlanadi, uning yuqori bosqichi esa «appersensiya» (lotincha regseryo idrok, qabul qilish) deyiladi

Idrok sezgilarga nisbatan murakkab va mazmundor psixik jarayon bo’lib hisoblanganligi sababli barcha ruhiy holatlar, hodisalar, xususiyatlar, xossalar va inson ongining yaxlit mazmuni, egallangan bilimlar, tajribalar, ko’nikmalar bir davrning o’zida namoyon bo’ladi, aks ettirishda ishtirok qiladi. Idrok yoki qabul qilish shaxsning ob’yektivreallikdagi voqea-xodisalarning va predmetlarni aks ettirishdagi murakkablik, yaxlitlik va to’laligi bilan sezgirdan farq qiluvchi ruhiy jarayondir. Sezgilar yordamida predmetlarning, narsa va xodisalarning ayrim tomonlari, ba’zi xususiyatlari bilib olinadi. Har bir predmet yoki voqea-xodisada ayrim belgilardan tashqari turlicha sifatlar va xususiyatlarning yaxlit kompleksi mujassam bo’ladiki, odam ularni butun formada, yaxlit tarzda aks ettiradi. Shuning uchun ham sezgilarga qaraganda idrok voqelikni aks ettirishning murakkab tomonidir.

Idrok jarayonida narsalar obrazini to’la aks attrishining sababi shundaki, odam miyasida hayot davomida turli-tuman qo’zg’aluvchilar ta’siri tufayli juda ko’p muvaqqat bog’lanishlarvujudga kelgan bo’ladi. Tajribasiz odamda esa bunday xususiyat bo’lmaydi, ya’ni u idrok qilayotgan narsaning tub mohiyatiga tushunib yetmaydi. Psixologlarning fikricha, inson nimaniqi idrok kilsa, uni figura va fonda idrok qiladi. Figura – shunday narsaki uni aniqlash, ajratish, ko’rish, eshitish va tuyish mumkin, fon esa aksincha noaniqrok, yumshokrok narsa bo’lib aniq ob’yektni ajratishga yordam beradi.

Idrok - bu bilishimizning shunday shakliki u borlikdagi kuplab xilma-xil predmet va xodisalar orasida bizga ayni paytda kerak bo’lgan ob’yektni xossa va xususiyatlari bilan yaxlit tarzda aks ettishimizni taminlaydi. Ya’ni idrokning asosida narsa va xodisaning yaxlitlashgan obrazi yotadiki bu obraz boshqalaridan fark qiladi.

Savol bayoni. Idrokning fiziologik asoslari.

Idrok sezgi kabi reflektor jarayondir. Pavlov idrokning asosi tashqi olamdagi narsalari yoki xodisalarning retseptorlarga ta’sir etishi tufayli bosh miya katta yarim sharlarining pustida yuzaga keladigan shartli reflekslar, ya’ni vaqtli nerv bog’lanishlari ekanligini kursatib bergan. Bunda tashqi olamdagi narsalar yoki xodisalar kompleks qo’zg’atuvchilar tarzida ta’sir qiladi. Bu kompleks qo’zg’atuvchilar analizatorlarning miya pustidagi kismlarida murakkab analiz va sintez kilinadi. Idrok sezgilarga nisbatan miya analitik- sintetik faoliyatining yuksak formasi xisoblanadi.

Idrokning nerv-fiziologik asosi xam sezgilarning nerv-fiziologik asosiga qaraganda murakkabdir. Idrok jarayonining nerv-fiziologik asosida bir necha sezgi a’zolariga barobar ta’sir etuvchi kompleks qo’zg’atuvchilarning ta’siri natijasida bosh miya pustida xosil bo’ladigan sintez jarayoni, ya’ni vaqtli bog’lanishlar (shartli reflekslar)ning xosil bulishi yotadi. Bundan tashkari, idrok jarayonining nerv-fiziologik asosi birinchi va ikkinchi signallar sistemalarining faoliyatlari bilan xam bog’liqdir. Idrok obrazining yuzaga kelishidan iborat murakkab jarayonning asosi ichki analizator va analizatorlararo bog’lanishlar sistemasidir. Bunday bog’lanishlar qo’zg’atuvchilarni farklashning eng kulay sharoitlarini va narsalar xususiyatlarining murakkab butunlik sifatida o’zaro munosabatlarini xisobga olishni ta’minlaydi.

Tashqi ta’sir katta yarim sharlar po’stlog’ida birlashtiriladi, organizmning bir qancha qo’zg’ovchilar ta’siriga reaksiyasi bir-biri bilan bog’lanadi. Har bir predmetdagi xossalarning yig’indisiga qarab odam ularni bir-biridan farq qiladi.

Savol bayoni. Idrokning turlari.

Idrok quyidagi turlarga bo’linadi;

Idrok jarayonida qaysi analizatorning yetakchi rol o’ynashiga qarab; ko’rish, eshitish, hid bilish, teri, ta’m bilish, harakat idroklariga;

Materiyaning yashash shakllariga qarab; fazoni, vaqtni, harakatni idrok qilishga;

Faolligiga qarab; ixtiyoriy va ixtiyorsiz kabi idroklarga bo’linadi.

Idrok sezgi bilan o’zaro bog’liq bo’lib analizatorlarning joylashuviga ko’ra ko’rish idroki ,eshitish idroki xid bilish idroki ,tam bilish idroki tuyish, va xlokazolarga bulinadi.Faolligiga kura ixtiyorsiz va ixtiyoriy turlarga bo’linadi.

Idrok ixtiyorsiz va ixtiyoriy degan xillarga xam ajraladi. Ixtiyorsiz idrokda narsalar odamning ongida avvaldan maqsad kuyilmagan xolda aks ettiriladi. Odatda narsa va xodisalarning tashqi xususiyatlari, kishining xis-tuygulariga ta’sir etishi ixtiyorsiz idrokni vujudga keltiradi. Ixtiyoriy idrokda odam uz oldiga muayyan maqsad, vazifa kuygan bo’ladi. Ixtiyoriy idrokda odam shunchaki eshitmaydi, balki tinglaydi, shunchaki kuzdan kechirmaydi, balki sinchiklab kuradi. Ixtiyoriy idrok kup xollarda Biron faoliyatning tarkibiga kirgan bo’ladi. Kuzatish ixtiyoriy idrokning turlaridan biri xisoblanadi. Kuzatish maqsadga qaratilgan, uyushgan, ozmi-kupmi kupirok vaqt davom etadigan idrokdir. Kuzatishda, odatda, kishi uz oldiga maqsad kuyadi: Biron-bir ob’yekt, xodisa yuz beruvchi uzgarishlarni kuzatadi. Tevarak olamdagi narsalarni idrok qilish bilan birga, biz ularning fazoviy xususiyatlarini – shakli, katta-kichikligi, o’zaro bir-biridan va bizdan kanchalik uzoq-yaqinligini xam idrok qilamiz. Xodisalarni idrok qilarmiz, biz ularning vaqt xarakteristikalirini –odamning tugma xususiyati xisoblanmaydi. Agar yosh gudakning, shuningdek, onadan kur bo’lib tugilib, keyinchalik operatsiya qilish orqali Kuzi ochilgan kishilarning xatti-xaraktini kuzatsak, bunga ishonch xosil qilish qiyin eas. Yosh go’dak tepaga osib qo’yilgan o’yinchoqqa tomon qo’l cho’zish va uni ushlashni ko’p marta mashq qilish natijasida o’rganib oladi. Avvaliga esa, o’yinchoq o’zining rangdorligi bilan bolaning e’tiborini jalb qilib, bolada biror-bir oriyentirovka reaksiyasini vujudga keltirsa-da, bola xatto o’yinchoqka ko’proq qarab turishning xam uddasidan chiqmaydi. Operatsiyadan so’ng ko’zi ochilgan kishilar dastlabki paytda sharni ko’pincha doira sifatida idrok qiladilar, yaqin masofadagi mayda narsalar ularning kuziga katta bo’lib, uzoqroq masofadagi narsalar esa kichik bo’lib, ya’ni kuzning tur pardasiga aks ettirilgan obrazning katta-kichikligi muvofik ravishda kuringan. Narsaning konturi buyicha kuz yurgurtirish natijasida narsaning shakli idrok kilinadi. Sechenov kuzni narsaning konturini paypaslovchi uziga xos changallardir deb atagan edi. Ammo kuzning bu xususyaiti faqat yassi shakllarnigina idrok qilish imkonini beradi.

Xajmli shaklni idrok qilishda binokulyaar ko’rish ishga tushadi, ikki kuz bilan kuriladi. Ikki kuz bir-biridan ma’lum oraliqda bo’lgani uchun narsaning ung va chap kuz tur pardalariga tushgan surati bir-biriga aynan uxshash bo’lmaydi. Xar bir kuz narsaning unga qaragan tomonini ko’proq kuradi. Ikki kuzdan xar biri orqali olingan va bir-biridan bir oz farklanuvchi suratlar birga kushilishi natijasida yagona, lekin xamma obraz yuzaga keladi. Xajmi idrok qilishda yorug va soyaning joylashuvini xisobga olish katta axamiyatga ega. Narsaning burtib chikkan kismi odatda yaxshi yoritilgan bo’ladi. Vaqtni idrok qilish deyilganda, xodisalar ketma-ketligi va davomiyligini miyada aks etishi tushuniladi. Xodisalarning vaqt jixatidan yondosh ta’sir kursatishlari sababli shartli refleks bog’lanishlarining vujudga kelishi bilan natijada xodisalar miyada izchil aks etadi. Chakmok chakishi bilan momakaldirok va bulut bilan yomgir o’zaro sabab natija alokalariga kura xam, shuning bilan birga, o’zaro muayyan tartibda va faqat vaqt jixatdan bog’lanishiga kura xam aks etishi mumkin.

Ijtimoiy hayot jarayonida insoniyat vaqt ulchovlari sistemasini – sekund, minut, soat, kun, xafta, oy, yil, asr va xokazolarni ishlab chikkan bo’lib, bularni bilishga urgatish kishilarning savodini oshirishda goyat muxim vazifadir. Narsalar fazoda uz joyini uzgaritirb turadi. Bu xolning miyamizda aks etishi psixologiyada harakatni idrok qilish deb ataladi. Agar narsa fazoda harakatda bo’lsa, biz uning harakatini idrok qilamiz, harakatdagi narsa yaxshiroq ko’rish (eshitish) doirasidan chetga chikaverishi sababli xam biz uni e’tibordan qochirmaslik uchun, unga tomon qaraymiz xamda boshimizni buramiz.

Idrokning muhim jabhalari va tarkiblari mohiyatiga kiruvchilar qatoriga ko’z bilan aks ettirishning negizi bo’lmish ko’z harakatlari kiradi. Ularo’zlariningtuzilishi, kelib chiqishi, vaqtliligi, sur’ati kabi belgilariga binoan, quyidagi turlarga ajratiladi.

1. Konvergensiya (lotincha yaqinlashish, qo’shilish demakdir) ikkala ko’zning ko’rish o’qlarining yaqinlashuvi natijasida to’r pardasida jismning ikqilanishiga yo’l qo’ymaslikda o’z ifodasini topadi.

2. Divergensiya (lotincha uzoqlashish) ko’zning vergent harakatlarining bir turi bo’lib, bir-biridan muayyan masofada to’rgan nuqtalarini qayd qilishda ko’rish o’qlarining uzoqlashuvidan iborat harakat.

3. Gorizontal harakat, ya’ni ko’zning bir xil tekislikdagi ikki nuqga oraliq bo’yicha narsalarning qayd qilishidir.

4. Vertikal harakat har xil fazoviy joylashuviga ega bo’lgan nuqtalar o’rtasida aloqani tiklashdan iborat ko’z harakati yordami bilan idrok qilinishidir.

5. Siklofuzion (yunoncha doira, aylana) harakat, harakatlanuvchi jismlarni ko’z qorachig’i yordamida aniqtasvirini aks ettirishidir.

6. Torsion (fransuzcha aylantirish) harakat ko’z o’qi atrofida jismlarni aylanib to’rgan holda qayd qilishdir.

7. Version (lotincha harakatlanaman, aylanaman demakdir) harakat ko’zning makro harakatlari doirasiga kirib, ko’rish burchagini kuzatish, tezlikni o’zgartirmasdan kuzatiluvchi ob’yektni idrok qilishda ishtirok etishidir.

8. Vergen (lotincha og’ish, qiyshayish) harakat ko’zning makro harakatlari tarkibiga kirib, o’ng va chap ko’zlarining ko’rish o’qlari burchagi o’zgarishiga olib keladi va hokazo.

Idrok fazo, vaqt va harakat idroklariga bo’linadi.

Fazoni (idrok) teri sezgilari va muskul harakat vositasi bilan idrok etganda ko’z bilan qarab ham, ko’z bilan qaramasdan ham ilrok qilish mumkin. Fazoviy munosabatlarni farqlashning muhim mohiyatlaridan biri. Narsalarning boshqa narsalarga yoki kuzatuvchiga nisbatan yo’nalishlarini idrok qilishdan iboratdir.

Harakatni idrok qilish narsalarning fazodagi holatining o’zgarganligini aks ettirishdan iboratdir. Vaqt fazo kabi materiya mavjudligining asosiy imkonlaridan biridir. Vaqtni ilrok qilish vahiylikdagi hodisalarning davomiyligini, tezligini va izchilligi aks ettirishdan iborat. Fazo munosabatlarini, narsalarning formasini, hajmi katta kichikligini ko’z bilan idrok qilamiz.

Fazoni bir ko’zimiz bilan ham monokulyar ikki ko’zimiz bilan binokulyar idrok qilish. Ko’z gavharining ko’zning ravshan ko’rish uchun uyg’unlashuvining akkomodatsiya deb ataladi.

Bosh menuni ochish

Vikipediya

Qidirish

Sezuvchanlik

Boshqa tilda oʻqish

Yuklash

kuzat

Tahrirlash

Sezuvchanlik, sezgirlik, taʼsirchanlik — tirik organizmning tashqi va ichki muhit taʼsirini qabul qilish xususiyati; tor maʼnoda analizatorlarning qoʻzgʻatuvchilarga javob qaytarish qobiliyati. Nerv sistemasiga ega hayvonlarda ixtisoslashgan sezish hujayra (retseptor)lari turli qoʻzgʻatuvchilarga nisbatan yuqori darajada tanlash sezuvchanligiga ega. Mutlaq va differensial S. farq qilinadi. Analizatorlar qoʻzgʻatuvchilarning minimal darajadagi eng kuchsiz taʼsiri (sezgining mutlaq chegarasi)ni sezish qobiliyati mutlaq S.ni ifodalaydi. Sezgining mutlaq chegarasi bilan mutlaq S. birbiriga teskari proporsionaldir. Mas, bir stakan choydagi shirinlikni sezish uchun bir odam 1 qoshiq shakar solishi yetarli boʻlsa, boshqasi 2—3 qoshiq solishi mumkin. Analizatorlarning qoʻzgʻatuvchilar orasidagi bilinarbilinmas farqlar, oʻzgarishlarni sezish qobiliyati differensial S. deb ataladi. Sezishda qoʻzgʻatuvchining bilinarbilinmas oʻzgarish tugʻdiradigan miqdorining ozgina oʻsishi sezgining differensial chegarasi deyiladi. Differensial S. ham differensial chegara bilan teskari proporsionaldir.

Sezgi chegaralari va S. qoʻzgʻalish hamda tormozlanish jarayonlari bilan belgilanadi.

Nerv sistemasi qanchalik qoʻzgʻaluvchan boʻlsa, S. shunchalik yuqori boʻladi va aksincha. Qoʻzgʻalish jarayoni miya poʻstlogʻining biror qismida hosil boʻlib, boshqa qismlarga tarqaladi. Keyinchalik mashq qilib borish tufayli qoʻzgʻalish maʼlum nerv hujayralarida differensiallanadi, farqlanadi.

Qoʻzgʻatuvchining taʼsiri oʻzgarishi bilan S ham oʻzgaradi; qoʻzgʻatuvchilar sust taʼsir etganda S. oshadi, kuchli taʼsir etganda S. kamayadi. S. analizatorlarning oʻzaro taʼsiri natijasida ham oʻzgaradi. Shuningdek, S.dagi oʻzgarish hayot sharoiti, inson faoliyati bilan uzviy bogʻliq. Ayrim kasalliklar taʼsirida S. oʻzgarishi (kamayishi yoki ortishi), izdan chiqishi yoki butunlay yoʻqolishi mumkin.[1]

Sezgi — olamdagi narsa va hodisalar ayrim xossalarining miyadagi inʼikosi. Materiyaning S. aʼzolariga taʼsir koʻrsatib, bosh miya poʻstlogʻi nerv markazini qoʻzgʻatishi asosida paydo boʻladi. S. dunyoni bilishning birinchi bosqichi va tarkibiy qismidir. S.lar asosida hissiy bilishning idrok, tasavvur kabi shakllari yuzaga keladi. Tashqi qoʻzgʻovchilarning oʻziga xos xususiyatlariga qarab, barcha S.lar badan S.si (tuyish), koʻrish S.si, eshitish S.si, hid bilish S.si, taʼm bilish S.si va boshqa turlarga boʻlinadi. S. fizik, fiziologik, psixologik jarayonlarda paydo boʻladi. Fizik jarayonda har qanday narsa va hodisalar S. aʼzolariga taʼsir etib, tegishli sezuvchi nervning chekka uchlarini qoʻzgʻaydi. Fiziologik jarayonda qoʻzgʻalish nervning oʻtkazuvchi yoʻli orqali bosh miya poʻstining tegishli markaziy hujayralar tizimiga oʻtadi. Psixologik jarayonda nerv qoʻzgʻalishida bizga taʼsir etgan qoʻzgʻovchining analizi paydo boʻladi va u sintezga aylanadi — S. paydo boʻladi. S. aʼzolari miya katta yarim sharlari faoliyati bilan bogʻliq. Insonda voqelikni bilishda koʻrish S.si yetakchi oʻrinni egallaydi. S.larni qayerda joylashganligiga qarab 3 ga ajratish mumkin: 1) ekstroretseptorlar — bular organizm sirtida boʻladi, ularga koʻrish, eshitish, hid bilish, taʼm bilish, tuyish S.lari kiradi; 2) interoretseptorlar — tanamiz ichidagi S.lar, bularga ichak, jigar, oʻpkadagi S.lar kiradi; 3) propriretseptorlar — muskul, pay, boylamlarda boʻladi. S.larning hammasi oʻziga xos xususiyat va qonuniyatlarga ega.[1]