Hayvonot dunyosining zamonaviy sistemasi

 
 
BIOLOGIK TUSHUNCHALAR VA ULARNI O‟QUVCHILARDA
RIVOJLANTIRISH USULLARI 
Ahmadjonova S.Sh, Kamalova X. 
Farg`ona davlat universiteti
 
Biologiya o‘qituvchisi biologik bilimlarning har bir insonning hayoti va mehnatidagi ulug‘vor 
kuchini chuqur anglashi, bunga ishonch hosil qilishi lozim, bu shunday ishonchni o‘quvchilarda 
tarbiyalash uchun zarurdir. Maktabda o‘qituvchining muvaffaqiyatli ish olib borishi uchun birinchi 
shart ana shudir. Chunki tarbiyalovchi ta‘lim jarayoni ishonchga asoslanadi. Biologiya o‘qituvchisi 
biologiya fanining targ‘ibotchisi. 
Biologiya o‘qituvchisining kasbi, o‘quvchilarga nega har bir odam biologiyani o‘rganmog‘i 
zarurligini singdirish uchun ko‘p xil erudisiyani, jiddiy amaliy o‘quv va malakalarni hamda 
mustahkam irodani talab etadi. 
O‘qitishning maqsadi o‘quvchilarga tushunarli , sistemali va puxta bilim berishdir. 
-
Bilim esa narsa va xodisalarning muhim belgi va xususiyatlari, jarayonlari va ular o‘rtasidagi 
bog‘lanishlar to‘g‘risida fan aniqlangan tushunchalardan tarkib topgan. 
Biologiya o‘quv predmeti sifatida mantiqiy izchillika rivojlantiriladigan va o‘zaro aloqada 
bo‘lgan tushunchalar sistemasidan iboratdir. Barcha tushunchalar sistemasi maktab biologiya 
predmetiga kiritilgan fan asoslari bilan belgilanadi. Morfologik, anatomik, fiziologik, sitalogik, 
embirologik, genetic, agranomik medidsina maktab biologiya kursining asosiy biologik 
tushunchalardir. 
-
Barcha biologik tushunchalar oddiy va murakkab maxsus va umumbiologik tushunchalarga 
bo‘linadi. 
Xar bir tushuncha asta-sekin rivojlanadi, murakkablashib boradi. Bilimning bir elementini o‘z 
ichiga olgan oddiy, dastlabki oddiy tushuncha boshqa oddiy tushunchalar bilan birlashib murakkab 
tushunchani hosil qiladi. 

---

405 
O‘qtuvchi har bir kursda, o‘quv predmetida asosiy tushunchalarni belgilab olmog‘i va ularni 
tinmay o‘zining metodik diqqqt-etiborida tutmog‘i ularni har hil materialni o‘rganishga va turlicha 
bog‘lanishga qaytmogi lozim. Tushunchalar asta-sekin rivojlanib, aniqlashilib borishi bilan 
mukammalashib boradi. Bundan malumki tushunchalarning rivojlanishi alohida ta‘lim- tarbiyaviy 
ahamiyatga egadir. 
-
Tushunchalarni o‘quvchilar birdaniga egallay olmaydilar; tushunchalarning xosil bo‘lishi 
uchun vaqt kerak, bu jarayonda suniy ,,tezlatish‖ bo‘lmaydi. Faktlardan tushuncha keltirib chiqrish 
ancha uzoq davom etadi. ―Tayor‖ tushunchalar qiyinchiliksiz esda qoladi, ammo shuncha osonlik bilan 
sedan ham chiqariladi. 
-
Tushunchalarni tasavvurlaridan farq qila bilish kerak. Tasavvur bu sizga organlar faoliyatining, 
xotiraning yoki tasavvur qilishning maxsulidir. Tushuncha- taffakur maxsuloti hisoblanadi. 
Tushunchalar qabul qilinadigan va tasavvur etiladigan narsalar ustuda fikr yuritish natijasida vujudga 
keladi. Masalan, qushni tasavvur qilish uchun unga qarash kifoya. O‘sha qush to‘g‘risida tushuncha 
hosil qilish uchun esa konkret bilimlar va ularni sistemalashtirish bo‘yicha fikirlar kerak bo‘ladi. 
-
Odam va uning salomatligi bo‘lmiga odam organizmining o‘zaro tasirida bo‘lgan 
sistemalarning izchillik bilan o‘rganilishi tabiyki qon aylanishini nafas olish va ovqatlanish bilan 
bog‘lashga majbur qiladi, ,, Nerb sistemasi‖ va ,,moddalar almashinuvi‖ ni o‘rganish esa odam 
organlari sistemalarining faoliyati to‘g‘risidagi bilimlarini o‘zaro bog‘lashga olib keladi. 
Umumiy tushunchalarni shakilantirishda o‘qtuvchi: 
-
obektlarni maqsadga yo‘nalgan holda qabul qilib olishni tashkil qilish; 
-
tabiat jisimlari va tabiat hodisalari to‘g‘risidagi har bir yangi tushunchani tahlil qilish va barcha 
narsalarda, ilgari o‘zlashtirilganlarda takrorlanadigan muhim belgilarni ajtatish; 
-
ikkinchi darajali uncha muhim bo‘lmagan barcha belgilarni mavhumlashtirish, buning uchun 
ancha bo‘lmagan turlanadigan belgili, yoki muhim belgilarni saqlagan (masalan, lola, binafsha, 
boychechak va lola) narsalardan foydalanish lozim. 
-
Biologik tushunchalarni shakillantirishda har hil fikirlash operatsiyalaridan: tahlil, sintez, 
taqqoslash, mavhumlashtirish, konkretlashtirish, umumlashtirish kabilardan foydalanishga alohida 
ahamiyat berish kerak. 
-
Darslardan hilma-hil metodik uslublarini qo‘lanilishi, ommaviy ish, tajribalar korgazmali 
kurollardan foydalanish yangi tushunchalarni ongli o‘zlashtirishni oshiradi. O‘tkazilgan amaliy ish va 
tajribalardan kelib chiqqan puxta o‘ylangan savollardan foydalaniladigan suxbatlar ularni 
mustahkamlashga yordam beradi; shakillantirilgan tushunchalarni o‘quvchilar amalda qo‘llay olishlari 
kerak. 
Topshiriq bo‘yicha darsda va uyda jadvallar tuzish o‘quvchilarning bilimlarini 
astemallashtirishda katta ahamiyatga ega. Bunday ishlar o‘quvchilar fikrini tartibga soladi ularni qisqa 
va sekin javob berishga o‘rgatadi.
Jadvallar shaklidagi kontrol ishlar o‘quvchilarning ma‘lum tushunchalarini qanchalik 
egallaganini organ uning funksiyasi va yashash uchun zarur sharoitlarni naqadar taqqoslay olishlarini 
aniqlashga imkon beradi. Bunda o‘quvchilar noaniq va ko‘p so‘zli ta‘riflarga murojat qilishdan holis 
bo‘ladilar.