Hayvonot dunyosining zamonaviy sistemasi

Фойдаланилган адабиѐтлар 
1.
Балабас Г.М., Буйко Р.А., Грашенков А.Е. Интродукция лекарственных, 
ароматическых и техническых растений. М.:Л. Наука, 1965. С. 152. 
2.
Raunkier C. On biologiske typer, med Hensyn til planternes Tilpasning til at overleve 
ugustige. Aarstider // Bot.Tidsskrift. – London, 1905. – P. 26. 
 
QASHQADARYO SHAROITIDA YUKKA (
YUCCA FILAMENTOSIA
) NING 
INTRODUKSIYASIGA DOIR 
Sharopova M.A, Abdullayeva M.F., Yo‗ldosheva J.X. 
Qarshi davlat universiteti 
 
Yucca turkumi vakillarining tabiiy–geografik areali Shimoliy Amerikaning Janubi-Sharqiy 
qismida, ayrim turlari esa, bu joyning quruq va issiq, keskin kontinental Janubi-G‗arbiy qismida 
tarqalgan. Yukkani tabiiy areali iqlim sharotini to‗la qonli yoritishimizga sabab, bu yerni iqlim 
sharoitlari bilan to‗g‗ri, batafsil tanishmasdan turib, dunyoning juda ko‗p yerlarida sovuqqa, issiqqa va 
qurg‗oqchilikka eng chidamli manzarali o‗simlik sifatida o‗stiriladigan yukka (
Yucca
) turlarini 
bioekologik xususiyatlarini o‗rganish qiyin. Yukka (
Yucca
) turkumi vakillari o‗ziga xos tuzilishiga 
ko‗ra ancha ilgaridan manzarali o‗simlik sifatida dunyoning juda ko‗p mamlakatlarida 
ko‗kalamzorlashtirishda keng qо‗llanilgan, ayrim turlari yuqori sifatli tola beruvchi o‗simlik sifatida 
xalq xo‗jaligida juda ahamiyatlidir.
Turkumi vakillarini O‗rta – Osiyodagi dastlabki introduksiyasi 1920-yillarga taqaladi. Bu vaqtda 
yakka – yakka ekzemplyarlari Toshkent, Samarqand, Namangan shaharlarida o‗stirilgan. 1930-yillarda 
Toshkent Botanika bog‗ida Yukka turkumi vakillarining kolleksiyalari to‗plana boshlangan. Bu yerda 
Namangandan keltirilgan ildiz qalamchalari orqali, Vashingtondan keltirilgan urug‗larini ekish orqali 
ko‗p miqdordagi ko‗chatlar yetishtirila boshlangan. Toshkent Botanika bog‗ida tola beruvchi yukka 
1936-yildan Leningrad botanika bog‗idan keltirilgan urug‗larini o‗stirish orqali o‗rganila boshlangan. 
Shu bilan birga bu turni Toshkent shahrida istiqomat qiluvchi aholi tomorqalaridagi qalamchalaridan 
ko‗paytirishishlari boshlangan. Vakillarining dastlabki introduksiyasi muvaffaqiyatli amalga oshirila 
boshlagach, 1940-yillardan Amerikadan yurtimizda uchramaydigan turlari keltirilgan, ularni ekish 
orqali barglarining cheti oqish rangli bo‗lgani sababdan - Oqish bargli yukka deb nomlangan 
Yucca. 
pollida Mckelvey
. ko‗chatlari yetishtirila boshlagan. Qayd etish lozimki, yurtimizda Yukka (
Yucca
) 
turkumi vakillari asosan Kavkazdan, Nikit Botanika bog‗idan keltirilgan va ko‗paytirilgan. Sochi 
dendriysidagi qattiq bargli yukka – 
Yucca rigida Trellast.
va 
Yucca gloriosa Linn
. Ildiz qalamchalari 
orqali keltirib ekilgan. Dastlab yukka turlarining ikkitasi – 
Y. filamentosa L. V tipica
va 
Y . filamentosa 
L.
v bracteata Engelm
forma (xili) ustida ishlar olib borilgan. Keyinchalik Nikit Botanika bog‗idan 
Y. 
filamentosa L. V conca Baker
qalamchalari keltirilgan. Olib borilgan tadqiqotlar natijasida bir-biridan 

---

161 
barglarining o‗lchami, tuzilishi, gullarining rangi, ko‗rinishi, to‗pgulining tuzilishi, shakl-shamoyili, 
umumiy tupning ko‗rinishi va shu kabi belgilari bilan farqlanadiган ajoyib xillari yaratilgan.
Qarshi sharoitida o‗stiriladigan yukkalar asosan vegetativ usulda, ildiz qalamchalari orqali 
ko‗paytirilgan. Shunga ko‗ra Qarshi sharoitida o‗stiriladigan mavjud yukka turlarini adabiy 
ma‘lumotlarga tayangan holda o‗zaro tafovutlar asosida ajratildi. Qarshi sharoitida yukka turlaridan - 
tola beruvchi yukka (
Yucca filamentosa L
.), keng bargli yukka (
Yucca flaccida haw
), ajoyib yukka 
(
Yucca gloriosa L
.), ingichka bargli yoki oqish yukka (
Yucca pallida
) kabi turlari manzarali o‗simlik 
sifatida o‗stirilishi aniqlandi. Tadqiqotlar o‗rganilayotgangan yukka turlari tabiiy holda mutlaqo 
boshqa iqlim ko‗rsatkichlariga ega hududlarda o‗ssa-da, Qarshi sharoitining issiq va quruq iqlimli, 
keskin kontinental sharoitida ularning to‗liq moslashganligi va yaxshi o‗sayotganligi isbotlandi. Qarshi 
sharoitida manzarali o‗simlik sifatida o‗stiriladigan bu turlar o‗zining manzarali xususiyatidan 
tashqari, dunyoning ayrim joylarida ularning barglari yuqori sifatli, chidamli, yengil va ishlov berish 
oson bo‗lgan tola beruvchi xo‗jalik ahamiyati katta bo‗lgan o‗simlik sifatida yirik – yirik 
plantatsiyalarda o‗stiriladi. Uning tolasidan yuqori sifatli, chidamli matolar ishlab chiqariladi. Xuddi 
shu tola berish xususiyatiga ko‗ra nomlangan tola beruvchi yukka (
Yucca filamentosa L
.) O‗zbekiston 
sharoitida introduksiya qilingan va o‗stiriladigan yukka turlari orasida alohida ahamiyatga ega va 
joylarda, aholi punktlarida manzarali tur sifatida ko‗plab o‗stiriladi. 
Yuqorida sanalgan formalar o‗zaro bir – biridan morfologik tashqi ko‗rinishi va gаbitusi, 
barglarining o‗lchami, ko‗rinishi, to‗pgulining tuzilishi, yuqori qismida to‗pgul hosil qiladigan gul 
poyasi, gulbandining uzun - qisqaligi, gullarining och-yashil, sarg‗ish, oq rangda bo‗lishi kabi 
belgilari, rangi bilan farq qiladi. Qarshi shahri sharoitida tez-tez takrorlanib turadigan qishki iliqlik va 
bahordagi kechki sovuq, keskin kontinental iqlim xususiyatlari ayrim o‗simliklarni iqlimlashtirishda 
jiddiy to‗siq bo‗ladi. Ayniqsa, suv yetishmasligi, haroratning minimumdan past yoki maksimumdan 
yuqorii bo‘lishi, xar xil tuzlarning to‘planishi natijasida tuproq eritmasi kontsentratsiyasining kuchli 
bo‘lishi, patogen mikroorganizmlarning ko‘payishi, zararli gazlar va radiatsiyaning me‗yordan ortib 
ketishi kabilar o‘simliklarning hayotiy jarayonlariga salbiy ta‗sir etmay qolmaydi. Qarshi sharoitida 
o‗stiriladigan yukka turlarini qishki sovuqqa o‗ta chidamli tur sifatida ular dastlabki o‗stiriladigan 
paytidanoq, sovuqdan zaralanmasligi uchun maxsus to‗siqlar, qoplamalar bilan himoya qilish shart 
emas. Ular qishki sovuqda to‗laligicha ochiq havoda, zararlanmasdan o‗tkaza oladi. Tadqiqot olib 
borilgan yillari Qarshi sharoitida 2007-2008 yillarda chorak asrning eng sovuq qishi siftida tan 
olingan, sovuq harorat - 27
0
С haroratda ham bu o‗simliklar deyarli sovuqdan zararlanmadi. Faqat, 
ayrim yosh tuplarning barglarining uchki qismini yengil sovuq zararlab, qovjirab qolganligi, katta 
yoshli o‗simliklar esa betolofat o‗tkazgani kuzatildi. Yukka turlarining aynan sovuqqa, issiqqa va 
qurg‗oqchilikka o‗ta chidamliligi Qarshi shahrining ekstremal sharoitiga muvaffaqiyatli introduksiya 
qilishga sabab bo‗lgan deb aytish mumkin.
Yukka turlarini bahorda ayrim vaqtda yozda ko‗paytirish mumkin. Bu o‗simlik g‗ovak tuproqda 
yaxshi o‗sadi. Yukkani ko‗chirib o‗tqazish uchun tup ekiladigan joyda keramzit, maydalangan g‗isht 
bo‗laklari va tuproq aralashmasi teng miqdorda solinadi. Agar torf aralashtirilgan tuproqdan 
foydalansak u pН 6.0-6.5 neytrallangan bo‗lishi kerak, tuproqqa ko‗proq yirik donador qum qo‗shgan 
ma‘qul.
Shunday qilib, Qarshi sharoitida tola beruvchi yukka (
Yucca filamentosa L
.), keng bargli yukka 
(
Yucca flaccida haw
), ajoyib yukka (
Yucca gloriosa L
.), ingichka bargli yoki oqish yukka (
Yucca 
pallida
) kabi turlari manzarali o‗simlik sifatida o‗stiriladi. Ushbu turlar Qarshi sharoitining iqlim 
sharoitiga to‗liq moslashgan.Tabiiy holda nisbatan yog‗ingarchilik kam bo‗lgan sharoitda o‗suvchi yukka 
turkumi vakillari introduksiya sharoitida ham qurg‗oqchilik va sovuqqa ancha bardoshli ekanligi 
aniqlandi. Qarshi sharoitida generativ davrga erta 3-4 yoshidanoq kirishi, gullash jaryoni aksari hollarda 
aprel – may oyida, yalpi gullashi esa iyun oyidan to kech kuzgacha, ba‘zan qish faslining o‗rtalarigacha 
borishi kuzatildi. Kseromorflik xususiyati yuqoriligi, tashqi ekologik omillar ta‘siriga chidamli ekanligi, 
introduksiya sharoitida ekologik omillarga munosabatiga ko‗ra kseromezofit, termofil, mezotrof va 
geliofit o‗simliklar ekani aniqlandi. O‗ta chidamlili xususiyati Qarshi shahrining ekstremal sharoitiga 
muvaffaqiyatli introduksiya qilishga sabab bo‗lgan deb aytish mumkin va bu xususiyati uning hudud 
uchun istiqbolli ekanligidan dalolat beradi.
Xulosa qilib shuni ta‘kidlash mumkinki, tabiiy holda nisbatan yog‗ingarchilik kam bo‗lgan 
sharoitda o‗suvchi yukka turkumi vakillari Qarshi sharoitida tashqi muhit ekologik omillariga, edafik 

---

162 
omillarga, tuproq yetishmovchiligiga, qurg‗oqchilik, va sovuqqa ancha bardoshli ekanligi sababli 
Qarshi 
sharoitida 
istiqbolli 
ekanligidan 
dalolat 
beradi. 
Bu 
xususiyati 
esa 
ulardan 
kо‗kalamzorlashtirishda keng foydalanish imkonini beradi.