|
MARKAZIY FARG„ONA QUMLIKLARINING MELIORATIV-IRRIGATSION
O„ZLASHTIRISH TA‟SIRIDA YUZ BERGAN O„ZGARISHLAR
Yusupova M.A.
Fargona davlat universiteti
Markaziy Farg‗onaning tuproq-meliorativ sharoiti, joylashgan o‗rni, u yerlarda keng miyosda
melioratsiya ishlarini olib borilishini taqozo etadi. Atmosferaning quyi qismidagi nisbiy namlikning
pastligi, yog‗in miqdorini kamligi, grunt suvlarini qattiqligi, sho‗rligi, yer yuzasiga yaqinligi va
boshqalar tuproq qatlamida tuzlarning to‗planishiga sabab bo‗ladi.
O‗z navbatida sizot suvlarining kimyoviy tarkibining shakllanishida Markaziy Farg‗ona
landshaftlaridagi geokimyoviy vaziyat tuz tartiboti, tuproqning kimyoviy tarkibi va xilma-xilligi katta
ta‘sir ko‗rsatadi.
Bundan tashari, landshaftlarni o‗zgarishiga sug‗orish suvlarining miqdori, sun‘iy zovurlar va
boshqalar katta ta‘sir ko‗rsatadi. Sug‗oriladigan va sho‗ri yuvqiladigan maydonlardagi agromeliorativ
ishlar, chora-tadbirlar, tabiatni muhofaza qilish ishi bilan chambarchas bog‗langan holda o‗tkazilishi
maqsadga muvofiq. Markaziy Faronada sug‗orish va sho‗r yuvish ishlari, zovurlar qurilishi va boshqa
agromeliorativ ishlar ilmiy-ekologik vaziyatni hisobga olmagan olda o‗tkazilmoda deb bo‗lmaydi.
Buning evaziga tuproqlarda ikkilamchi sho‗rlanish, uning olamining buzilishida esa mikro va
makroelementlarning miqdori va harakatining o‗zgarishi yuz bermoda.Yerlarni 10-20 yil davomida
sug‗orish natijasida, aynisa agromeliorativchora-tadbirlar buzilishi hisobiga sizot suvlarida, zovur
suvlarida, vertikal zovur suvlarida nitratlar, nitritlar, ftor, marganets, xlor, sulfat va zararli, zaarli ionlar
amda birikmalarning miqdori ortmoda. Bu ionlar va birikmalarning miqdori mavsumiy o‗zgarib turadi,
bu o‗zgarish sug‗orish tartiboti, me‘yori, sho‗r yuvishdagi vaqti va suv me‘yorlariga bog‗liq bo‗ladi.
Markaziy Farg‗ona yerlaridagi tuproqlar joriy va kapital sho‗r yuvish ishlariga moyil. Hududda
asosan o‗tloq, botqoq, sho‗rxok, sug‗oriladigan o‗tloq va boshqa tuproqlar tarqalgan. Bu zonadagi
sug‗oriladigan o‗tloq tuproqlarning kimyoviy tahlil natijalari ularda sug‗orish davomiyligiga bog‗liq
bo‗lgan olda 0,6-1,5% gumus, 0,05-0,13% miqdorida azot borligini ko‗rsatadi.
Jumladan, uchinchi kesmaning tuproqlarida suvda eruvchi magniyning miqdori 0,02-0,03%
bo‗lib, bu miqdor butun kalsiyning 50% ni tashkil qqiladi. Aynisa, sho‗rxoklarda magniyning miqdori
ko‗p bo‗lib, 151-330 sm chuqurlikda uning ko‗rsatkichi kalsiydan ham ko‗p. Bu hodisa tuproqning
singdirish komleksida ham o‗z aksini topdi. Ko‗chilik hollarda singdirilgan magniy kalsiydan ortiq.
Buni sho‗rxoklarda va yangi o‗zlashtirilgan yerlarda ko‗rish mumkin bo‗lib, bunday tuproqlarda
singdirilgan magniy 64-67%, kalsiy esa 12-15% singdirilgan kationlarga nisbatan miqdorni tashkil
qiladi.
1-jadval.
Suvli so‗rim tarkibining o‗zgarishi,%
Kesma
№
Chuurlik,
sm.
CO
3
-2
HCO
3
-
Cl
-
SO
4
-2
Ca
++
Mg
++
Na
+
K
+
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
o‗tloq sho‗rxok, qumloq
1
0-1
Yo‗
0,079
0,149
1,320
0,235
0,120
0,460
1,903
1-3
0.012
0,061
1,629
1,629
0,240
0,615
0,028
4,257
8-30
0,012
0,058
0,364
1,700
0,250
0,246
0,030
2,630
30-49
0,012
0,070
0,113
1,700
0,235
0,142
0,020
2,160
49-92
0,012
0,049
0,220
1,100
0,255
0,144
0,150
1,760
Sizot suvi,
g/l
0,720
0,518
15,97
50,40
0,950
0,638
2,300
74,50
Yangidan sug‗oriladigan o‗tloqi tuproqlar
2
0-31
0,006
0,046
0,131
1,180
0,240
0,276
0,230
1,897
31-56
0,006
0,054
0,108
1,010
0,230
0,108
0,201
1,603
382
56-80
0,007
0,064
0,098
1,120
0,295
0,033
0,161
1,595
Sizot suvi,
g/l
0,620
0,146
3,017
11,52
0,150
2,736
0,345
19,54
Eskidan sug‗oriladigan o‗tloqi tuproqlar
3
0-36
-
0,014
0,016
0,905
0,233
0,028
0,007
1,241
36-48
-
0,014
0,019
0,823
0,260
0,034
0,008
1,360
48-68
-
0,018
0,005
0,943
0,264
0,040
0,008
1,720
68-88
-
0,014
0,005
0,824
0,190
0,030
0,007
1,200
Sizot suvi,
g/l
izlar
0,034
0,074
2,163
2,163
0,408
0,436
0,040
Shuni alohida qayd qilish kerakki, yerlarning o‗zlashtirilganlik darajasi ortishi bilan bir vaqtda
singdirilgan kalsiyning miqdori ortib, aksincha magniy kamayadi. Yangidan sug‗oriladigan yerlarda
singdirilgan kalsiy 46-58%, magniy 29-46% singdirilgan asoslarga nisbatan miqdorlarni tashkil qiladi,
aynisa g‗o‗za ekilishi bilan bog‗liqholda yiliga 3-4 martaba sug‗orilsa, sho‗r yuvish ishlari olib borilsa,
bunday yerlarda zaharli tuzlar miqdori tuproq va ona jinslarida, grunt suvlarida kamayadi.
Suvda erigan temir elementining miqdoriy o‗zgarishi eng avvalo muhitning oksidlanish-
qaytarilish sharoitiga bog‗liq. Neytral va kuchsiz ishqoriymuhitli Markaziy Farg‗ona landshaftlari
uchun temir, galogenlar, natriy, kaliy va boshalar tiomorf elementlar sanaladi. Bular ayni vatda suv
migrantlari isoblanadi. Temirning xususiyatida bizning sharoitda 7,9 va 8,3 bo‗lgan vatda uncha katta
bo‗lmagan o‗zgarishlar seziladi, ya‘ni suvda eruvchi miqdori biroz ortadi. Umuman olganda o‗tloqi
tuproqlarda, sho‗rxoklarda bizning sharoitimizdagi temirning suvda eruvchan miqdorining kamligi
sulfatlarning ko‗pligi, muhitni oksidlovchi ekanligi bilan xarakterlanadi. Bunday sharoitda temir suvda
qiyin eriydigan tuzlarni hosil qiladi va natijada migratsiya qobiliyati pasayadi.
O‗rganilgan suvlarda esa buning miqdori 0,10-0,54 mg/l ni tashkil qiladi. Bu raqamlar uning
suvlar uchun maksimal konsentratsiyasidan (1 mg/l) 2-10 bar‘var kam. Bizga ma‘lumki, ftor miqdori
ichimlik suvida etishmasa yoki normadan ortib ketsa tishlar kasallanadi. Umuman yakunlaydigan
bo‗lsak, kuzgi, bahorgi sho‗r yuvish ishlari (4-5 ming m
3
/ga miqdorda) va vegetatsiya davrlaridagi
sug‗orish suvlari tik va yotiq zovurlar yordamida tuproqning aeratsiya qatlamini sho‗rsizlantiradi.
Bu ma‘lumotlar sizot, zovur suvlarining kimyoviy tarkibini o‗zgarishini ulardagi anionlar,
kationlar, aynisa mikroelementlar, zahar ximikatlar migratsiyasini tizimli ravishda o‗rganishga davat
etadi. Jumladan, nitratlarning migratsiyasini boshqarish, ularni yerga solish me‘yori, vaqtni boshqarish
bilan birga kuchsiz migratsiyalanadigan shakllaridan foydalanish yo‗llarini ham izlash lozim.
Do'stlaringiz bilan baham: |
