|
Darsning jihozi: Geografiya faniga oid rasmlar, slaydlar va o’quv darsligi.
Darsning tashkiliy qismi:
1. O`quvchilar bilan salomlashish. 2. Navbatchilikni o`tkazish va davomatni aniqlash.
3.Siyosiy daqiqa o`tkazish. 4.O`tilgan mavzuni so`rash baholash.
Yangi darsni rejasi.
1.O`rta Osiyo hududining rivojlanish tarixi. 2.Foydali qazilmalari.
3.Paleozoy erasi 4. Mezozoy erasi 5.Kaynozoy erasi
Yangi darsning bayoni.
Rivojlanish tarixi. Yer yuzasining rivojlanish tarixida bir qancha bosqichlar ajratiladi. Proterozoy erasida baykal, paleozoy erasining birinchi yarmida kaledon, ikkinchi yarmida gersin mezozoy erasida kimmeriy va laramiy, kaynozoy erasida Alp burmalanishi sodir bolgan. O‘rta Osiyo yer yuasining hozirgi holati uzoq davom etgan geologik davrlarda dengiz va quruqlik sharoitda turli xil burmalanish bosqichlari davomida, turli sur’atda ro‘y bergan tektonik harakatlar ta’sirida shakllangan.Arxey va proterozoy eralarida O‘rta Osiyo hududi dengiz ostida bo‘lgan va cho‘kindi jinslar to‘plana boshlagan. Paleozoy erasidan boshlab O‘rta Osiyoni qoplab yotgan Tetis dengizi ichida katta-kichik orollar ko‘rinishidagi quruqliklar hosil bo‘la boshlagan. Paleozoy erasining birinchi yarmida sodir bo‘lgan kaledon tog‘ hosil bo‘lishi bosqichida Qozog‘iston past tog‘larining g‘arbiy qismi va Shmoliy Tyanshan ko‘tarilgan. Paleozoy erasining ikkinchi yarmida gersin tog‘ hosil bo‘lish bosqichi sodir bo‘lishi natijasida quruqliklar maydoni kengaygan. Dengiz chekina boshlagan. Bu bosqichda Tyanshan tog‘ining qolgan qismlari, Qozog‘iston tog‘larining sharqiy qismi, Markaziy Qizilqum past tog‘lari ko‘tarilgan. Shundan keyin tog‘lar yemirila boshlagan. Paleozoy erasining oxiri va mezozoy erasining boshlarigacha bu tog‘lar yassi tog‘larga aylanib qolgan. Mezozoy erasida burmalanish kuchsiz bo‘lgan. Kimmeriy burmalanishi natijasida, asosan, Kaspiy bo‘yidagi past tog‘lar va balandliklar ko‘tarilgan. Bular: Mang‘ishloq yarim orolidagi tog‘lar, Bolxon platosi va Katta Bolxon tog‘lari. Bu davr mobaynida tog‘ oraliqlarida va botiqlarda ko‘llar, botqoqliklar va sayoz dengiz qo‘ltiqlari hosil bo‘lgan. Mezozoy erasining o‘rtalarida iqlim nam va issiq bo‘lgan, xilma - xil o‘simliklar o‘sgan. Ularning qoldiqlaridan toshko‘mir va qo‘ng‘ir ko‘mir hosil bo‘lgan. Mezozoy erasining oxirida iqlim juda quruq bo‘lgan, natijada o‘rmonlar yo‘qolib ketgan. Kaynozoy erasining paleogon davrida dengiz qayta bostirib kelgan, tog‘lar yemirilib pasayib qolgan. Neogen davrida sodir bo‘lgan Alp burmalanishi natijasida Orqaoloy, Pomir, Ko‘petdog, Bolxon, Paropamiz, Safedkoh, Hindukush, Bandi, Turkiston tog‘lari ko‘tarilgan. Tyanshan tog‘i yana qaytadan ko‘tarilib, yoshargan. Janubda baland tog‘larning hosil bo‘lishi natijasida O‘rta Osiyo Hind okeanidan tosilib qolgan. Tog‘larning hosil bo‘lishi hozir ham davom etmoqda. O‘rta Osiyoning ko‘plab joylarida tez-tez bo‘lib turadigan zilzilalar bundan dalolat berib turibdi.Yirik tog‘ tizmalarining hosil bo‘lishi natijasida balandlik mintaqalari vujudga kelgan, alp o‘simliklari shakllangan, tog‘ muzliklari rivojlana boshlagan.Shu davrdan e’tiboran O‘rta Osiyo tabiati hozirgi holatining shakllanishi boshlangan. Zilzilalar. O‘rta Osiyo hududida juda ko‘p yer qimirlashlar sodir bo‘lib turadi. Buning asosiy sababi Pomir va Tyanshan tog‘larining ikkita litosfera plitalari: Yevrosiyo va Hindiston-Avstraliya plitalari to‘qnashgan chegarada joylashganligi va bu tog‘larning to‘xtovsiz ko‘tarilishda davom etayotganligidir. Shuning uchun zilzilalar Pomir va Tyanshan tog‘lari hamda ularning atrofida ko‘proq ro‘y berib turadi. Kuchsiz zilzilalar yiliga 1000 dan ortiq marta sodir bo‘ladi. Kuchli zilzilalar juda katta moddiy va ma’naviy zarar keltiradi. Falokatli zilzilalar 1930-yilda Dushanbe atrofida, 1946-yilda Qozonjiqda, Chotqolda, 1948-yilda Ashgabadda, 1966-yilda Toshkentda, 1976- yilda Gazlida va 1992-yilda To‘xtag‘ulda bo‘lgan.Foydali qazilmalari. O‘rta Osiyo foydali qazilmalarga juda boy. Tog‘-kon sanoati O‘rta Osiyoda uzoq tarixga ega. Qadimgi konlar va metall eritish o‘choqlari, konchilar manzilgohlarining izlari O‘rta Osiyoning hamma joylarida aniqlangan. Faqat Olmaliq shahri atrofida XX asrning 30- yillarida 500 dan ortiq qadimgi konlar izlari va qoldiqlari aniqlangan. O‘rta Osiyo hududida yoqilg‘i, rudali va rudasiz foydali qazilmalar tarqalgan.Yoqilg‘i foydali qazilmalar ko‘mir, neft, gaz va yonuvchi slaneslardan iborat. Yuqori sifatli toshko‘mirning yirik koni Markaziy Qozog‘istonda joylashgan (Qaraganda, Ekibastuz). Uncha katta bo‘lmagan toshko‘mir konlari Farg‘ona vodiysini orab turgan tog‘larda (Ko‘kyong‘oq, Qizilqiya, Toshko‘mir), Surxondaryo vodiysining shimolida (Sharg‘un, Boysun) joylashgan. Qo‘ng‘ir komirning yirik koni Ohangaron vodiysida joylashgan. Farg‘ona vodiysining sharqiy qismida ham qo‘ng‘ir ko‘mir konlari bor. O‘rta Osiyo neft va gazga ham boy. Birinchi neft koni Farg‘ona vodiysida (Chimyon koni) 1880- yilda ochilgan va 1904 - yilda ishga tushirilgan. Keyinchalik, Farg‘ona vodiysining sharqiy qismida yana bir qancha neft konlari ochilib, ishga tushirildi (Polvontosh, Xo‘jaobod, Janubiy Olamushuk va h.k.). Yirik gaz va neft konlari, shuningdek, Qoraqumda, Qizilqumda, Kaspiy bo‘yida, Qarshi cho‘lida, Surxondaryo vodiysida ochildi va ishga tushirildi. Oxirgi paytlarda Qozog‘istonda Tengiz, O‘zbekistonda Ko‘kdumaloq yirik neft konlari ochildi.Rudali foydali qazilmalardan rangli va qora metall konlari keng tarqalgan. Yirik temir ruda konlari Qozog‘istonda ochilgan va ishga tushirilgan. Ulardan eng yirigi To‘rg‘ay supasimon o‘lkasida joylashgan Sokolov-Sarbay konidir. O‘zbekiston va Qirg‘izistonda ham temir ruda konlari bor, ammo ular hali ishga tushirilganicha yoq.Rangli metall konlari Qozog‘iston past tog‘larida, Tyanshan va Pomir tog‘larida, Markaziy Qizilqum past tog‘larida tarqalgan (Olmaliq, Jezqazg‘an, Qo‘ng‘irot, Muruntog‘, Uchquloch va b.)Fosforit konlari Qoratog‘da, Qizilqumda va boshqa joylarda topilgan. Zarafshon vodiysida, Qashadaryo va Surxondaryo vodiylarida hamda Kaspiy bo‘yida tosh tuz va osh tuzi konlari bor.Marmar konlarining eng yiriklari O‘zbekistonda Nurota tog‘ida (G‘ozg‘on), Omonqo‘tonda, Oqtoshda joylashgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
