Ichki sekresiya bezlari haqida tushuncha Endokrin tizim organizmni boshqarish tizimining muhim qismi hisoblanib, bevosita nerv tizimi bilan bog‘liqlikda ishlaydi. Nerv tizimi organizmdagi fiziologik jarayonlarni boshqarilishida tez ta’sir ko‘rsatsa, endokrin tizim sekin, ammo birmuncha davomli ta’sir etadi. Endokrin bezlar tomonidan gormonlar ishlab chiqariladi va u qon bilan birga aniq organlarga yetkazib beriladi.
Har bir nishon organ aniq gormonga nisbatan sezuvchan bo‘lib, unga boshqa gormon ta’sir etmaydi. Gormon suyuqligining ta’sir mexanizmi qondagi kimyoviy moddaning miqdoriga bog‘liq. Gomeostazni ta’minlash uchun har bir gormon organizmga maxsus yoki aksariyati boshqa gormonlar bilan o‘zaro bog‘liqlikda ta’sir ko‘rsatadi.
Bir qator endokrin bezlar ishlab chiqargan kimyoviy unsurlarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri qonga chiqaradi va u orqali nishon organga boradi. Ushbu organlar bezdan birmuncha uzoqlikda joylashgan bo‘lishi mumkin. Bunga teskari ravishda, ayrim bezlardan ishlab chiqariladigan sekret maxsus kanalchalar orqali nishon organga chiqariladi va u effektor organga (masalan, ter bezlari, oshqozon devori bezlari) yaqin joyda joylashadi. Gormonlar kimyoviy tarkibiga ko‘ra, steroidlar, oqsillar yoki aminokislotalardan olingan kardaminlardan tashkil topgan. Ular maxsus gormonga sezuvchanligi bo‘lgan nishon organlarning faoliyatini boshqarib turadi, boshqa organlarga esa ta’sir ko‘rsatmaydi. Gormonlar ta’sirida hosil bo‘lgan reaksiya nerv tizimi tomonidan yuzaga kelgan reaksiyaga nisbatan birmuncha uzoqroq davom etadi. Endokrin bezlar tananing barcha sohalarida joylashgan bo‘lib, bir yoki bir nechta gormonlar ishlab chiqarishi mumkin.
Bezlar tomonidan gormonlarni ishlab chiqarilishi qaysidir maxsus stimulga javoban amalga oshiriladi. Stimullar sifatida quyidagilar bo‘lishi mumkin:
- nerv impulslari –masalan, buyrak usti bezining mag‘iz moddasidan ishlab chiqariladigan adrenalin simpatik nerv tizimining impulsiga javob reaksiyasi sifatida ajraladi;
- gipofizning oldingi bo‘lagidan ishlab chiqariladigan stimullovchi rilizing yoki tireotrop gormoni qalqonsimon bezning ishini faollashtiradi;
- qarshi ta’sir zanjiri – gormon ta’siri to‘liq samara berganidan so‘ng, uni ishlab chiqarilishini to‘xtatish yoki kamaytirish. Masalan, tuxumdon follikulalaridan ishlab chiqariladigan estrogen gormoni gipofiz bezining oldingi bo‘lagidan ishlab chiqariladigan follikulostimullovchi gormon follikulalarning keyingi rivojlanishiga to‘sqinlik qiladi.
Hamma gormonlar faqatgina endokrin bezlar tomonidan ishlab chiqarilmasdan, ayrimlari boshqa organlarning to‘qimalarida ham ishlab chiqarilishi mumkin. Masalan, gastrin gormoni oshqozon devoridan ishlab chiqariladi. Oshqozonning kardial sfinkteri orqali oziqa tushishibilan gastrin gormoni oshqozon bezlari tomonidan oshqozon shirasi ishlab chiqarilishinita’minlaydi va hazmlanish jarayoni boshlanadi.
- sekretin – ingichka ichaklar devoridan ishlab chiqariladi.Oziqa massasi oshqozondan o‘n ikki barmoq ichakkatushganidan keyin sekretin gormoni ichak va oshqozon osti bezi sekresiyalarini ishlab chiqarilishini stimullaydi;
- xorion gonadotropini –homiladorlik vaqtida embrionni o‘rab turuvchi xorionning ektoderma qavatidan ishlab chiqariladi. Bu gormon butun homiladorlik davrida tuxumdondagi sariq tanani saqlanib turishiga yordam beradi;
- eritropoetin va eritropoez – qonda kislorod miqdorining pastligiga javoban buyrakdan ishlab chiqariladi. Ushbu gormon qizil ilikdan eritrositlar yoki qizil qon hujayralarini ishlab chiqarilishini stimullaydi.
Organizmdagi har bir hujayra o‘ziga xos funksiya bajaradi va moddalar almashinuvi natijasida biror xil modda ajratib chiqaradi. Bu moddalar qon va limfa yo‘liga tushib, organizmga har xil ta’sir etadi. Ichki sekresiya bezlari ayniqsa kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Ularning aniq chiqarish yo‘li bo‘lmaganligi uchun ajralgan suyuqlik (gormon) bevosita qonga o‘tadi. Ichki sekresiya bezlari nerv sistemasi yordamida organizmning ko‘p qismini qo‘zg‘aydi. Ular gormon yoki inkret ishlab chiqaradi. Gormonlar to‘qimalardagi moddalar almashinuviga kuchli ta’sir etib, assimilyasiya yoki dissmilyasiyaga yordam beradi. Ichki sekresiya bezlarini ham nerv sistemasi boshqaradi. Gormonlar esa nerv uchlariga ta’sir etadi. Bularning har ikkalasi bir – biri bilan o‘zaro bog‘liq. Bu narsa organizmning neyro – gumoral tizimi bir-butunligidan dalolat beradi. Ichki sekresiya bezlarining shakli ham, joylashishi ham har xil bo‘ladi. Bular funksiyasi jihatdan yaxlit va aralash bezlarga bo‘linadi. Aralash bezlarga oshqozon osti bezi, urug‘don va tuxumdon, yaxlit bezlarga esa quyidagilar kiradi.
