Hayot paydo bo`lishi haqidagi asosiy nazariyalar va go`yalar Reja

O`simlik va hayvonlarni asosiy evolyutsion rivojlanish bosqichlari va yo`nalishi 
Reja: 
1)
Suv o’tlarniig tashqi tuzilishi, guruxlari va evolyutsion rivojlanishi.
2)
Tuban o’simliklar tuzilishi va xilma-xilligi. 
3)
Bir hujayralilarning tuzilishi hilma-xilligi va kelib chikishi. 
XX asrning urtalarigacha usimliklar dunyosi tuban (bakteriyalar, suvutlar, shilimshiqlar, 
zamburug’lar, lishayniklar) va yuksak o’simliklarga ajragilgan edi. Fanning keyingi yutuqlari 
zaminida bakteriyalar prokariotlarga mansubligi, zamburug’lar, o’simliklar, hayvonlar singari 
alohida duiyoga ajratilganligi uchun, tuban usimliklar iborasi mazmunan uzgardi. Hozirgi vaqtda 
o’simliklar dunyosi to’rtta kichik dunyoga qizil suvutlar, haqiqiy suvo’tlar, quruqlikda 
yashovchi sgyurali o’simliklar va urugli o’simliklarga bo’linadi. Қizil suvo’tlar va haqiqiy 
suvo’tlar birgalikda tuban o’simliklar yoki oddii kilib suvo’tlar deb ataladigan buldi. 
Barcha o’simliklar autotrof organizmlardir. Lekin o’simliklar orasida geterotrof oziqlanuvchilar 
ham uchraydi. Bularga qisman hasharotxo’r hamda parazit hayot kechiruvchi o’simliklar 
(zarpechak, devpechak) misol bo’ladi. Tuban o’simliklar tanasi ildiz, poya, barglarga bo’linmagan. 
Yuksak o’simliklarda gurli xil to’qimalar ildiz, poya, barg rivojlanadi. Yuksak o’simliklar 
sporali o’simliklar va urugli o’simliklarga ajraladi. 
Tuban o’simliklar. Suvo’tlar. Tuzilishi va xilma-xilligi.
Tuban o’snmliklar ba’zan suvo’tlar deb ataladi. Bu uichalik to’g’ri emas. Chunki suvda kjsak 
usimliklar ham uchraydi. Bundan tashqari suvutlar fakat suvda emas, nam 1uproqlarda ham 
yashaydi. Ular orasida bir hujayrali, koloniya holda yashaydigai va ko’p hujayrali tanaga ega 
bo’lgan formalar bor. Bir hujayrali suvo’tlar xivchinlari yordamida harakatlanadilar. Ularning 
ba’zilari to’garak, ipsimon yeki plastinkasimon ko’rinishdagi koloniyani hosil qiladi. Murakkab 
tuzilgai suvo’tlar leitasimon bo’g’imlardan tashkil topgan. Suvo’tlarda ildiz shakllanmagani uchun 
ular butun tanasi bilan suv va undagi mineral moddalarni shimib oladilar. Ularda poya, barg o’rnida 
tallom mavjud. Bir hujayrali suvo’tlar bo’linish, koloniyalilar (6 - rasm) parchalanishi, ko’p 
xujayrali suvo’tlar tallomni bo’laklarga ajralishi, shuningdek^ xivchinli zoosporasi orqali 
ko’payadilar. Jiisiy ko’payish izogamiya, gegerogamiya, oogamiya yo’li bilan amalga oshadi. 
Izogamiyada jiisiy xujayralar - gametalar bir xil, geterogamiyada har xil shaklda, oogamiyada esa 
tuxum xujayra harakatsiz, erkak jiisiy hujayra esa harakatchan hodsa bo’ladi. Ba’zi suvo’tlarda 

---

gametalar hosil bo’lmaydi. Ular kon’yugatsiya yo’li bilan urchiydi. Suvutlar hayot siklida 
gaplofaza va diplofaza kuzatiladi. 
Suvo’tlar bir-biri bilan unchalik qardosh bo’lmagan bir necha guruhlardan tashkil 
topgan.(26) 
Hozirgi vaqtda suvo’tlarning yashil, tillarang, ko’ng’ir, diatom, qizil, pirofitsimon, 
evglenasimon bo’limlari bor. Қizil, qo’ng’ir suvo’tlar okean, dengizlarda 100-200 metr 
chukurliklarida tarqalgan. Қuruqlikda diatom, yashil, qisman tillarang turi yashaydi. Olimlar 
fikricha qadimgi davrlarda suvo’tlarning barcha bo’limlari xivchinlari bilan harakatlanadigan bir 
hujayralilardan paydo bulgan. Tuziyaishini murakkablanishi harakatlanishni yo’qolishi evaziga 
ko’p hujayrali suvo’tyaar paydo bo’lgan. Buning muhim isboti, urchish jarayonida harakatchan - 
xivchinli stadiya, vegetativ holati harakatsiz ekanligidir. 
Suvo’tlar bo’limlarini tarixiy taraqkiyetida parallelizm kuzatiladi. Bu suvo’tlarning har xil 
bo’limlarida morfologik differensiyatsiyaning analogiyasida namoyen bo’ladi. Қayd etilgan 
parallelizm ularning ajdodlari bir xujayrali xivchinlilar bo’lishida hamda quruqlikka nisbatan ular 
yashayettan tashqi muhitning bir xilligidadir. Bir xujayrali suvo’t formalarini ko’p xujayralarga 
koloniyasiz o’tishi ham parallelizmga misol buladi. Hujayra qobig’ini sellyulozadan tashkil 
topganligi, biror narsaga yepishib hayet kechirishi suvo’tlarning tallomini rivojlanishiga sababchi 
bulgan. 
Suvo’tlar hujayrasini xossalaridan biri xromatofor -xloroplastlarning bo’lishidir. 
Pigmentlarning soniga va xiliga qarab xromatoforalarda alohida tanacha - pirenoidlar joylashgan 
bo’lib, ular kraxmal sintezlovchi markaz hisoblanadi. Xromatoforalar sitoplazmani tashqarisidagi 
ibtidoiy plastinkadan tortib, alohidalashgan spiralsimon va bukilgan lenta, keyin yuksak 
o’simliklarniki singari doiador bo’ladi. Xromatoforalar tashqi tomondan ba’zilari ikki, uch yeki turt 
qavat membrana bilan o’ralgan.(b) 
Jinsiy ko’payish davrida paydo bo’lgan zigota kalin qobik bilan koplanib, tinim holatda 
nokulay sharoitga bardosh beradi. Zigotadan yangi individ rivojlanadi. Boshqa holatlarda undan 
zoosporalar xosil bo’lib, yangi iaslni vujudga keltiradi. 
Yashil suvo’tlari. Yuksak o’simliklarniki singari xromatoforalar a va (5 xlorofill, qizg’ish-
sariq rangidek karotinoid pigmentlariga ega. Sariqpigment ksantofill kam va u xlorofill pigmentini 
maskirovka qilmaydi. Bir hujayrali, ko’p hujayrali vakillari bor. Bir hujayralilarga evglena, 
xlorokokk, xlorella vakil bo’ladi. Ularni ko’pchiligida xivchinlar bo’lib, ular yordamida 
xarakatlanadilar. Bir jayralilarning xarakatsiz formalari koloniya xosil qiladilar. 
№otit 
turkumiga mansub yashil suvo’ti koloniyasi 16, pandorina, eudorina turkumlari esa 16-
32 xujayradan tashkil topgan koloiiyalv. 
Volvoks koloniyasi 50 000 tagacha xujayradan tashkil iborat. Har bir xujayrasida ikkitadan 
xivchin bor. Lekin protokkoilarda xivchin bo’lmaydi. Xivchin fakat zoosporalarda rivojlangan. P. 
Reyvn, R. Evert, S. Aykxorni qayd etishicha 430 million yil muqaddam yashil suvo’tlari 
qirg’oqsan kuruqlikka chiqqan va dastlabki quruklikka tarkalgan sporali o’simliklarning ajdodi 
bo’lishi mumkin. 
Yashil suvo’tlari uzok o’tmishda evgleialardan kelib chikkan. Shu bilan birgaliqsa bioximik 
tekshirishlar yashil suvo’tlarning xlorofill pigmeitlari va karotinoidlar fotosintezlovchi 
bakteriyalarga yaqinligini ko’rsatadi. Binobarin yashil suvo’tlarning xloroplastlari yashil 

---

RgosMogop 
bakteriyalardan kelib chiqqan deb aytish mumkin. Chunki bu bakteriyalarda a va (3 
xlorofill, xamda qizg’ish-sariq rang pigmentlar bor. 
Evglenalar xloroplastlarini yo’qotish orkasida geterotrof oziklanishi mumkin. Ular bakteriyalarni 
ham tutib yeiishlari isbotlanilgan. Binobarin evglenalar ham autotrof ham geterotrof oziqlanuvchi 
zoofit sanaladi. Avstraliyada bundan 900 mln yil mukaddam yashagan bir xujayrali suvo’tlar 
topilgan. Chamasi qirgoqqa yaqin suvlarda yashaydigan yashil suvo’tlaridan ulotriks, xaralar silur 
davrida dastlabki quruqlikda yashovchi o’simliklarni kelib chiqishiga sababchi bo’lgan deb 
karovchi olimlar ham bor. 
Ko’pchilik tadqiqotchilar tillarang suvo’tlarning ajdodlari qo’ngir va diatom suvo’tlarning 
paydo bo’lishiga sababchi degan fikrni quvvatlaydilar. 
"Hozirgi zamon botanikasi" kitobida qayd etilishicha Avstraliyada bundan 900 mln yil 
muqaddam ya’ni kembriy davriga tegishli Yer qatlamlarida bir hujayrali yashil suvo’tlari 
topilgan. 
tosintez ko’k nurlarda bo’ladi. Chunki bu nurlar suvning chuqur joylariga yetib boradi. 
Fotosintez natijasida hayvon kraxmali -glikogenga yaqin uglevod sintezlanadi. Ularda xivchinlar 
gametalarida ham bo’lmaidi. Jinsiy hujayralari amebaga o’xshash harakatlanadi, sporalari suv oqimi 
bilan tarkaladi. Tanasi plankali, tarmoqlashgan bo’lsada uzun emas, suv ostida kalin to’p hosil 
qiladi. 
Korallardan farqli o’laroqhaqiqiy suvo’tlari uzoq shimolii dengnzlarda ham tarqalgan. 
Қizil suvo’tlari sporalar hamda jinsiy yo’l bilan ko’payadilar. Jinsiy organi ancha murakkab 
tuzilgan. Urgochi 
jinsii 
organi karpogon butilkasimon. Uning iastki qismi keng, yukori qismi - 
bo’yinchasi tor. Erkak jinsii organi to’p-tup bo’lib joylashgan. Antfidiylarda harakatsiz 
spermatozoidlar yetishadi. Ular suv oqimi bilan karpogonga borib tuxum hujayrani urug’lantiradi. 
Urug’langan tuxum xujayra o’sib ipchalar bog’lamini hosil qiladi. Ular uchida xivchinsiz 
spermatsiy yetishadi. Xivchinsiz spermatsiy tinim davrini o’tgandan keyin yangi individni hosil 
etadi. 
Қizil suvo’tlar qadimgi suvo’tlardan bo’lib, qoldiqlari bo’r davri ytkiziqlaridan topilgan. 
Ko’pchilik olimlar qayd etishicha 
qizil 
suvo’tlar 
arxeyning ikkinchi yarmida paydo bo’lgan. Қizil suvo’tlarning boshqa suvo’tlar bilai qarindosh 
aloqalari juda kam. Ko’k-yashil suvo’tlaridan biror o’xshashlik tomonlari bor. 
Suvutlar