Hayot faoliyati

159

i

17-jadvai
Xavfli omil man- Xavf (potensial fav­ Zararlovchi omillar

bayi	qulodda hodisa)			Idish	parchalari
Bosim ostida gaz	Mexanik portlash
saqlanuvchi idish				otilib ketishi
Elektr qurilmasi	Idishdan	gaz	chiqib	Zaharli gaz
	ketishi
Yuk ko'tarish krani	Korpusga	tok	o‘tib	Elektr toki		ta’siriga
	ketishi			tushib qolish
Yadro qurilmasi	Tros uzilishi			Yuk		ta’siriga
Portlovchi	Zonasiga		tushib	tushish
	qolish			Radiatsiya
aralashma	Kimyoviy portlash			Portlash zarbasi

Bu jadvaldan uch turkumga bo‘lish albatta shartli bo‘lib, bundan qaysi maqsadda shart qo'yilganiga qarab ajratish mumkin. Masalan, otilib ketayotgan idish parchalarini xavf manbayiga ham potensial favqulodda hodisaga ham kiritish mumkin. Bunda bu uchayotgan parcha odamga tegsa, potensial favqulodda hodisa boMadi, aslida esa odamni zararlovchi omil bu uchuyotgan parcha hosil qilgan kinetik eneigiyasi hisobiga boMayapti.

Favqulodda baxtsiz hodisa shunday holatlar yaratishi mumkinki, uni son ko‘rsatkichini aniqlash mushkul. Chunonchi oMim bilan tugagan, umrni qisqarishga olib kelish, sogMiqqa zarar yetishi, tashqi muhitga zarar yetishi, ishlab chiqarishda tartibsizliklar paydo boMishi va boshqalar. Bundan tashqari yetkazilgan zarar miqdorini ham bir xil oMchash imkoniyati yo‘q. Ya’ni qancha odam jarohatlangan, zararlangan moddiy boyliklarning ko‘p-kamligi va qiymatini ham aniqlash qiyinchilik tug‘diradigan omillar hisoblanadi. Shuning uchun bunday omillar yetkazilgan zarar tushunchasi bilan almashtiriladi. Shuni ham aytib o‘tish joizki, baxtsiz hodisalarni son va sifat ko'rsatkichlari bilan aniqlanadi. Odam hayotini pul bilan oMchash albatta qabohat hisoblansa ham «Hayot faoliyati xavfsizligi» nuqtayi nazaridan buni bajarishga to‘g‘ri keladi, bunda uni qiymatini asoslovchi ekvivalentlarni topish muhim vazifa sanaladi.

IX.2. Xavfning son ko‘rsatkichi
Tavakkalni baholash. Tavakkallik deganda, biror bir vazifani bajarganda iqtisodiy foydani ko'zlab xavfsizlik texnikasi

160

qoidalarining ba’zi bir nuqtalarini inkor qilgan holda bajarish holati tushuniladi. Tavakkalni har xil holatlar uchun ayrim qabul qilinadi. Masalan, xavfli vaziyat xavfi jarohat olish bilan bo'lishi aniq ko‘rinib turgan holat va odam sog‘lig‘iga zarar yetkazishi mumkin bo'lgan holat. Bunda birinchi holatda xavfli vaziyat xavf manbayi potensial xavf tug'diruvchi omil sifatida bu qanday xavf bo'lishidan qat’i nazar (odam organiz.miga, moddiy zarar yoki atrof-muhitni zararlashi) tezda qisqa muddatda ta’sir ko'rsatadi. Ikkinchi holatda esa xavf manbayi uzoq muddat davomida uzluksiz ta’sir ko'rsatib boradi.
Agar tavakkal qabul qilingan ishda beradigan zarar shaxsiy mulkka va moddiy yo'qotishga borib taqalsa, unda uni pul bilan o'lchanadi. Ammo unutmaslik kerakki, avariya bo'lgan taqdirda yetadigan zarar bir maromda va bir xilda bo'lmasligini inobatga olib, ularning keyingi qiyoslari tavakkalni ehtimollari asosida aniqlanadi. Jumiadan, agar yetadigan zararni hisoblash qiyinchilik tug'dirsa, unda tavakkalni chegara miqdor asosida hisoblanadi.
Agar yetadigan zarar sog'lig'iga ta’sir qiladigan bo'lsa, uning hisobi yo'qotilgan kunlar uchun to'lov qog'oziga va uning ish joyida vaqtincha almashtirgan kishi uchun to'lov sifatida hisoblanadi. Bu haqiqiy holatni aniq belgilamaydi. Agar baxtsiz hodisa o'lim bilan tugagan bo'lsa, uni hisoblash masalasi yanada qiyinlashadi. Shuning uchun tavakkal, agar baxtsiz hodisa bilan bog'liq bo'lsa, uni tavakkalni ehtimollar asosida baholanadi.
Shunday qilib, tavakkalning o'lchov birligi odam sog'ligiga va shaxsiy mulkiga xavf solgan taqdirda har xil bo'ladi. Shuning uchun, agar bir vaqtning o'zida ham sog'lig'iga ham shaxsiy mulkiga xavf tug'iladigan bo'lsa, unda tavakkalni vektor ko'rinishida koordinat o'qlari bo'yicha har xil o'lchovlarda yozish mumkin:

R=U P,
bu yerda o'ng tomondagi ko'paytmada hamma shartlar hisobga olinganligi uchun, tavakkalni qiyoslash imkoniyati mavjud.

Tavakkalni shaxsiy va umumiy turlarga bo'lib qaraladi. Shaxsiy tavakkal favqulodda hodisa natijasida yetkazilgan zaraming kutilgan miqdori U* ma’lum T vaqt mobaynida M miqdordagi odamlar guruhiga nisbatan olinadi. (Agar shaxsiy tavakkallik ko'rsatilayotgan bo'lsa, odamlar soni ko'rsatilgan bo'lishi kerak).

161

R=U*/(T*M).

Bir guruh odamlar uchun umumiy tavakkallik (kollektiv tavakkallik):
R=U*/T.
H ar qanday odam ma’lum bir sharoitda va deyarli hamma odamlar ham, ma’lum sharoitda tavakkallik holatini boshidan kechiradi.