Hayot faoliyati

14-jadval

Operatsiyalar	Belgilanishi	Formulasi
Yo'q (bo'lishi
mumkin	+	A = l - A
bo'lmagan holat)
		A+B=max(A,B)
yoki (fikran	*
		A * B=min(A,B)
yig'indi)
va (fikran hosila)	- >	A —> B= A +B
Ftish		A<->B=(A—>B)
ekvivalent holat		(В-»А)=А*В+Л*5

Bu operatsiyalar asosida haqiqiy funksiyalar tuziladi va bulami

155

tahlil qilish xavfli holat haqida deyarli aniq axborot olish imkoniyatini yaratadi. Ba’zi hollarda bu o'zgartirishlami Karno kartasidan foydalanib ham, amalga oshiriladi.
Kamo kartasi kvadrat kataklardan tashkil topgan bo'lib, uning har bittasi 2n n ta o'zgaruvchining bittasidan tashkil bo'lgan holatni ifodalaydi. O'zgaruvchilar ikki tizimli sonlar bilan belgilangan holda kartaning tashqi tomoniga yozib qo'yiladi: masalan, 1 o'zgaruvchining to'g'ridan-to'g'ri qiymatini belgilasa, 0 qarama-qarshi tomonini belgilaydi. Misol uchun XY=01 va Z=1 qiymatlar kesishgan joy fikran yig'indining X*Y*Z ga monand bo'ladi.
Kamo kartalari odatda quyidagi tartibda to'lg'iziladi.
Fikran hosila sifatidagi funksiyani fikran yig'indining tarkibiy qismlarga ajratiladi va ulami odatda alfavit tartibda joylashtiriladi va nomerlanadi.
Birinchi fikran yig'indi tashkil etuvchisini belgilovchi kataklarga 1 qo'yiladi va fikran yig'indi ikkinchi tashkil etuvchi kataklar topiladi va ular ichida 1 qo'yilmagan kataklar uchrasa, ular to'ldiriladi. Shundan keyin keyingi fikran yig'indi tarkibiy qismlarini tashkil qiluvchi kataklar topiladi. Shunday qilib, Karno kartasiga hamma fikran yig'indilar tarkibiy qismlari qo'yib chiqilgan bo'ladi.
Favqulodda holat va baxtsizlik hollarini quyidagi 15-jadvalda berilgan tartibda ifodalanadi.

Belgilanishi	N — baxtsiz hodisa			15-jadval
			N —baxtsiz	hodisa	bo'l­
A —avariya	N*A		magan
			A*N
	Baxtsiz hodisa va Avariya bo'lgan, baxtsiz
A — avariya	avariya		hodisa bo'lmagan
bo'lmagan	N*A'		A* N
	Baxtsiz	hodisa	Baxtsiz	hodisa	ham
	bo'lgan va avariya avariya ham bo'lmagan
	bo'lmagan

Keyin umumiy hodisalarning faqatgina tasodifiy hisoblangan holatlarinigina ko'rib chiqamiz. Katastrofalar, avariyalar, baxtsiz hodisalar favqulodda hodisalar turkumini tashkil qiladi, bularni biz favqulodda katastrofalar, avariyalar, baxtsiz hodisalar, holat-baxtsizliklar deb ataymiz.

156

To'xtab qolishlar va har xil ko‘zda tutilmagan holatlar odatda favqulodda holat—baxtsizliklar oldidan keladigan holatlar bo'lishi yoki o'zicha mustaqil holatlar bo'lishi ham mumkin.

Qabul qilingan terminologiyaga asosan avariyalar favqulodda holatning moddiy va tashqi muhitni buzib yuboruvchi sifatida belgilanib, uning hosilasi N*A=K ni tashkil qiladi va bu yerda К katastrofani anglatadi.

Favqulodda hodisalarning hammasi buzib yuboruvchi sifatida aniqlanadi. Bunda nima buziladi degan masalani hal qilish kerak bo'ladi. Masalan, inson organizmining zararlanishi o'lim bilan tugashi mumkin. Ammo shunday zararlanishlar ham bo'ladiki, ularning keltirgan zararini baholash imkoniyati deyarli yo'q (masalan, portlash natijasida ishchiga yumshoq rezina zichlagich kelib tegdi). Hozirgi vaqtda buzilish va zararlanishlarni baholashning zarari va xavflilik darajasini belgilashning imkoniyati yo'q va uning o'lchov birliklari ham yo'q. Ammo tahlil qilish nuqtayi nazaridan har qanday, hattoki zarari yo'q bo'lgan zararlanish ham tekshirib chiqilishi kerakligi ta’kidlanadi.
Bu terminologiyani tushuntirish uchun yayov ketayotgan odamni misol sifatida ko'rib o'tamiz.

1. 
   Yayov ketayotgan odam o'z yo'lida tarvuz po'chog'ini ko'rib, uni chetlab o'tib boshqa kelayotgan odamlar bilan turtilib ketmaslik chora-tadbirlarini ko'rgan holda, awalgi tezligida yo'lida davom etdi.
   

2. 
   Yayov ketayotgan odam tarvuz po'chog'ini bosib oldi va sirg'anib ketdi hamda o'z muvozanatini saqlab yiqilmasdan, boshqalarga urilib ketmasdan hech qanday zararsiz yo'lida davom etdi.
   

Yayov ketayotgan odam qo'lida kefir butilkasini olib ketayotgan vaqtida tarvuz po'chog'ini bosib toyib ketdi va kefir butilkasini tushirib yubordi va u sinib ketdi, o'zi esa muvozanatini saqlab, o'ziga hech qanday zarar yetmagan holda yo'lida davom etdi.

Yayov ketayotgan odam tarvuz po'chog'ini bosib toyib yiqildi va shisha uning qo'lini kesib ketdi.

Yayov ketayotgan odam tarvuz po'chog'ini bosib toyib yiqildi va qo'li sindi hamda butilkani ham sindirdi.

Bizning aniqlashimiz bo'yicha 1—favqulodda hodisa bo'lmagan; 2—favqulodda hodisa yuz berdi; 3—avariya; 4—baxtsiz hodisa; 5—katastrofa; 3,4,5-favqulodda hodisa—baxtsizlik.

157

Favqulodda hodisalarning boshqacha sinflanishlari ham mavjud. Masalan, baxtsiz hodisalar turlariga qarab, me’yoriy hujjatlarda favqulodda hodisalarni quyidagicha talqin qilinadi. Odam terisi jarohatlansa buni shikastlanish, kuyish yoki sovuq olish sifatida sinflanadi; organizmning o'tkir kasallikilari bilan zararlanshi

— zaharlanish, issiq urish yoki o‘tkir kasb kasalligi sifatida baholanadi. Organizm zararlanishi o‘lim bilan tugashi ham mumkin. U sinflanish 16-jadvalda keltirilgan. Uning fikran formulasini N = T + Z + D sifatida ifodalash mumkin.