Hayot faoliyati xavfsizligi va mehnat gigienasining qurulishdagi

4. Optik tolali asboblarda ishlatganda texnika 

xavfsizligi. 

Optik o‘lchov asboblarini ishlatilishida quyidagi 

keltirilgan qoidalarga amal qilish zarurdir: 

1 

O‘lchov  asbobni  elektr  tarmoqqa  ulashdan 

oldin asbobni erga ulash kerak. 

2 

Tarmoqqa 

ulangan 

asbobni 

qizish 

darajasiga etguncha kutish lozim. 

3 

Elektr tarmoqdagi kuchlanish stabil bo‘lishi 

va  tez  o‘zgaruvchan  tebranishlar  bo‘lishi  mumkin 

emas. 

4 

Optik 

modulyator 

elektr 

tarmoqqa 

ulanishidan oldin o‘chiq xolda  bo‘lishi kerak. 

5 

O‘lchov ishlarini bajarish vaqtida optik nur 

tarqatuvchilarni  ko‘zga  yoki  tanaga  yo‘naltirish 

qatiyan man etiladi. 

6 

To‘lqin  uzunliklari  optik  nur  tarqatuvchi 

diapazonlariga mos tushmasa ishlatish man etiladi. 

7 

Asbobni  yuqori  sezuvchan  yuzasini  xo‘l 

yoki iflos lattalar bilan artish (tozalash) man etiladi. 

---

8 

O‘lchov ishlari bajarilgandan so‘ng lazer va 

foto  qabul  qilgichlarni  kirish  joylari  qopqoqchalar 

bilan yopilishi kerak. 

9 

Razyomli 

(qo‘shgichli) 

muftalarni 

ishlatishda  extiyotkorlik  bilan  ishlash.  Bunda  texnik 

personal optik tolalarga ishlov berishda xavf borligini 

bilishi kerak. 

Optik tola bilan ishlashda texnika xavfsizligining 

bir  necha  ko‘rinishlarini  qarab  chiqamiz:  ko‘rish 

qobiliyatini  pasaytirish  darajasiga  qarab  nurlanish 

manbalarini  turlash,  optik  tolalar  bilan  ishlash  va 

kimyoviy moddalarni ishlatish usullari. 

 

7.3-jadval 

Telekommunikatsiyada ishlatiladigan nurlanish 

manbalari 

 

To‘lqin uzunligi 

(spektr) 

Qo‘llanilishi 

Sinf 

(odatta) 

632 dan 670 

gacha 

(ko‘rinarli qizil) 

Polimer tolali va optik tolali 

aloqa o‘rnatgichlarida. 

2 va 3A 

---

850 (infraqizil) 

Ko‘p modali ishlatishlarda, 

svetodiodlar. 

1 

Ko‘pmodali ishlatishlarda, 

lazerlar 

1 

Ko‘pmodali ishlatishlarda, 

VCSEL lazerlari 

3 tadan 1 

980 (infraqizil) 

Boyitilgan erbiemli optik 

kuchaytirgichlar uchun quvvat 

beruvchi lazerlar 

3 tadan 1 

1300 (infraqizil) 

Ko‘p modali ishlatishlarda. 

1 

1310 (infraqizil) 

Bir modali ishlatishlarda 

1 

Yarim o‘tkazgichli optik 

kuchaytirgichlarda 

3 tadan 1 

1480 (infraqizil) 

Boyitilgan erbiemli optik 

kuchaytirgichlar uchun quvvat 

beruvchi lazerlar. 

3 tadan 1 

1550 (infraqizil) 

Bir modali ishlatishlarda 

1 

Ko‘chirilgan erbiemli tola 

kuchaytirgichlarida 

3 

Kabelli televideniya 

tizimlarida 

3 

1625 (infraqizil) 

Bir modali ishlatishlarida 

1 

 

Nurlanish  manbalari  va  extiyot  choralari.  Bir 

necha  yillar  davomida  sanoatning  rivojlanishi  tufayli 

biz  ayni  bir  to‘lqin  uzunlikda  ishlaydigan  turli  xil 

quvvatga ega bo‘lgan nurlanish manbaalariga egamiz 

(7.3-jadval).  Optik  tolali  tizimlarda  ularning  uch  turi 

ishlatiladi:  svetodiodlar,  oddiy  lazerlar  va  vertikal 

---

rezanatorli  tashqi  nurlangan  lazerlar  (Vertical-Cavity 

Surface-Emitting Laser – VCSEL). Bu bilan birga bu 

uch  xil  turdagi  qurilmalarning  xam  bir  necha 

ko‘rinishlari mavjud. 

Fabri-Pero  rezonator  va  taqsimlangan  teskari 

aloqali  lazerlar,  shuningdek  tashqi  va  frontal 

nurlangan  svetodiodlar.  Bundan  tashqari,  optik 

signallarni  kuchaytirish  uchun  kuchaytirgichlar  keng 

qo‘llaniladi,  shu  bilan  bir  qatorda  yarimo‘tazgichli 

(Semiconductor  Optikal  Amplifier  –  SOA)  va 

boyitilgan  erbiem  tolaga  asoslangan  ancha  keng 

taralgan 

kuchaytirgichlar 

(Erbium-Doper 

Fiber 

Amplifier - EDFA) ham ishlatiladi. 

Ko‘rsatma.  Ba’zi  lazerlar,  shuningdek  VCSEL 

turdagilari, bir yo‘la ikki sinfning ko‘rsatgichlari bilan 

belgilangan,  chunki  ular  turli  hil  quvvat  va  xar-hil 

o‘llanilish sohalarida ishlatilishi bilan farq qiladi. 

Nurlanishni detektorlash. Nurlanishni aniqlashda 

ishlatiladigan  qurilmalar  ichida  eng  ko‘p  tarqalgani 

optik  quvvatni  o‘lchagichlardir.  Ular  turli  hil  to‘lqin 

---

uzunlikdagi 

nurlanish 

quvvatini 

o‘lchaydigan 

fotodetektorlardan  tashkil  topgan.  Bundan  tashqari 

boshqa  qurilmalar  ham  ishlatiladi  –  mos  ravishdagi 

elektron  aktivlashtirilganda  ularga  tushgan  infraqizil 

nurlanishni payqay oladigan fotosenserli kartalar, 800 

va 1300 nm to‘lqin uzunlikdagi infraqizil nurlanishni 

ko‘zga  ko‘rinadigan  nurlarga  o‘zgartirib  beradigan 

infraqizil  ko‘rish  qurilmalari.  Keyingi  uskuna 

yordamida  ko‘pincha  nurlanish  manbaalarining 

quvvat xarakteristikasi aniqlanadi. 

Ma’lumotlarni  uzatishning  optik  texnikasi  bilan 

ishlayotgan  mutaxasislar  albatta  xar-bir  tola  aktiv 

holatda  bo‘lishi  mumkinligini  esga  tutgan  holda  yo‘l 

tutish kerak shuning uchun hech qachon uzatgichning 

kirish  teshigiga  yoki  konnektorning  ustki  qatlamiga 

qarash mumkin emas. 

Optik  kabel  tizimlarining  elementlarini  ko‘rib 

chiqayotganda  eng  namunali  qurilma  mikroskop 

xisoblanadi.  Bu  qurilma  tolaning  ustki  qatlamini 

o‘rganishga  imkon  beradi,  lekin  undan  chiqayotgan 

---

infraqizil  nurlanishni  ko‘rishga  imkon  bera  olmaydi. 

Tola ustki qatlamining qayta ishlanish sifatini nazorat 

ilish 

uchun 

200-400 

marta 

kattaytiradigan 

mikroskoplar  to‘g‘ri  keladi.  Odatda  ko‘zni  himoya 

ilish uchun ularga nurlanish darajasini to‘lqin bog‘liq 

holda  2-35  dB  ga  kuchsizlantiradigan  lazer  fil’tri 

o‘rnatiladi.  Fil’trli  mikroskoplar  oddiysidan  ko‘ra 

ancha qimmat, lekin hafsizroqdir. Ishingizda xar doim 

shu  turdagi  mikroskoplari  ishlating,  va  ularga 

buyurtma 

berishingizdan 

oldin 

har 

birining 

qo‘llanmasini yaxshilab o‘rganib chiqing. 

Optik  kabel  tizimlari  o‘rnatilishida  kerak 

bo‘ladigan 

qurilmalarning 

ko‘p 

jamlanmasida 

joylashgan, 

30-100 

marta 

kattaytiradigan 

mikroskoplar  ko‘pincha  umuman  fil’trga  ega 

bo‘lmaydi.  Ular  bilan  ishlashda  ko‘zga  jaroxat 

etkazish  extimolligi  juda  katta.  SHuning  uchun 

bunday  turdagi  uskunalarni  tola  qayta  ishlash  sifatini 

tekshirishda  ham,  texnik  xavfsizlik  talablarining 

qondirilayotganini  tekshirishda  ham  ishlatish  tafsiya 

---

etilmaydi.  Xar  qanday  holatda  ham,  bunday 

mikroskoplarni  ishlatayotganda  foydalanuvchi  har 

doim  ko‘zni  lazer  nurlanishidan  himoya  qiladigan 

ko‘z oynak taqishi shart. 

Tolani  qayta  ishlash.  Optik  kabel  tizimlarining 

ko‘pchiligida  usti  qorejagan  shishali  tola  ishlatiladi. 

Bunday  turdagi  tola  zarur  chidamlilikni  ta’minlab 

beradi,  tolaga  bo‘lgan  e’tiborni  pasaytiradi  va  ishlab 

chiqaruvchiga ularni bir-biridan ajratish uchun xar-hil 

turdagi 

ranglarga 

bo‘yash 

imkonini 

beradi. 

Konnektorlarini montaj qilishda yoki kabellarni ulash 

jarayonida qobiq olib tashlanadi. qobiqni olib tashlash 

vaqtida  kimyoviy  moddalar  va  uskunalardan  to‘g‘ri 

foydalanishda,  tolani  qayta  tiklashda  va  uning 

siniqlarini  ishlatishda  ko‘pgina  savollar  tug‘iladi. 

Ustki  qobiq  olib  tashlanishi  bilan  tola  ximoyasiz 

bo‘lib oladi. 

Tashqi  qobiq  olib  tashlanishi  bilan  tola 

himoyasiz  qoladi  va  onson  sinadi.  Bunda  tolaning 

mayda  zarrachalarining  teri  ostiga  tushish  extimolligi 

---

oshadi.  SHuning  uchun  ish  joyini  shunday  jixozlash 

kerakki,  bunda  u  erda  ishlash  xavfsiz  bo‘lishi  kerak. 

Bunga  mos  keladigan  gilamchalar  va  stollarni 

ko‘pchilik 

ishlab 

chiqaruvchilar 

tomonidan 

tayyorlanadi.  Stol  usti  tolani  qayta  ishlashda  duch 

keladigan 

rang 

bo‘yicha 

kontrastlashtiruvchi 

qoplamaga  ega  bo‘lishi kerak, bu esa  yanada xavfsiz 

va qulay ishlash sharoitlaridan biridir. Labaratoriyalar 

va  ishlab  chiqaruvchi  xonalarga  qora,  Yorug’lik 

qaytarmaydigan  va  turli  kimyoviy  unsurlar  ta’siriga 

chidamli,  onson  tozalanadigan,  ishchi  qoplam  to‘g‘ri 

keladi.  Stolning  tuzilishi  shunday  bo‘lishi  kerakki, 

bunda  stol  chetlari  va  yuzasida  tola  qoldiqlari 

yig‘ilmasligi kerak.  

Tashqi  muxit  sharoitlarida  qora  yumshoq  yuzali 

gilamchalar  to‘shash  tavsiya  etiladi.  Ularning  asosiy 

sifati,  og‘irligining  kamchiligi  va  ixchamligi(  ular 

onson  yig‘iladi  va  asboblar  qutisida  saqlanishi 

mumkin). 

Asosan 

3 

xil 

ishchi 

stollaridan 

foydalaniladi.  Telekommunikatsiya  xonalari  uchun 

---

eng yaxshisi kichkina engil stollar mos keladi. Undagi 

xavfsiz  ish  muxiti  qaytarmaydigan  qatlami  va  tola 

bo‘laklarini saqlash uchun mo‘ljallangan konteynerlar 

xisobiga  ta’minlanadi.  Kabellarni  etishtirish  bilan 

shug‘ullanuvchilar uchun yanada uzun va balandlikni 

boshqarish  imkoniga  ega  stollar  mos  keladi.  SHu 

bilan  birga  yaxshi  yoritilganlik,  kattalashtiruvchi 

ko‘zoynaklarni  va  kabellarni  turli  shikastlanishlardan 

imoyalovchi, mahkamlovchi qurilmalarga ega bo‘lishi 

kerak.  Ish  joyini  “o‘rdak  bo‘yin  ”li  lampalar 

yoritadilar.  Bu  lampalar  labaratoriyada  tashqi  muxit 

(maydon) sharoitlarida ham juda yaxshi yoritadi. 

Himoya  ko‘zoynaklari.  3-sinfdagi  lazerlar  bilan 

ishlaganda  ishchilar  mos  filtrli  ko‘zoynaklarni 

taqishlari  kerak.  VCSEL  tipli  lazerlar  asosidagi 

komponentlar  bilan  ishlovchi  mutaxasislar,  850nm 

to‘lqin 

uzunligiga 

mo‘ljallangan 

ximoya 

ko‘zoynaklarini  taqib  yurishlari  kerak.  Bulardan 

tashqari,  ularni  qo‘yilgan  vazifasiga  mos  keluvchi 

optik  zichlikli  (Optikal  density-O.D)  filtrlar  bilan 

---

jixozlash  kerak.  Masalan:  1ga  teng  O.D  uchun 

o‘tuvchi optik nurlanishning so‘nish miqdori 10dB ga, 

2ga  teng  bo‘lganda  100dB  ga  teng.  Nurlanish 

manbalaridan  chiquvchi  optik  quvvatni  bilgan  holda, 

o‘tuvchi 

nurlanishning 

quvvatini 

darajagacha 

kamaytirish  uchun,  O.D  ning  kerakli  qiymatini 

aniqlash  mumkin.  Optik  kabellar  bilan  ishlashdagi 

texnika  xavfsizligi  tolalarni  qayta  ishlashda,  ayniqsa 

konnektorlar  montajida  va  kabellarni  etishtirishda, 

oddiy  himoya  ko‘zoynaklari  yaroqlidir.  Ular  normal 

ish 

jarayonida 

tola 

fragmentlarining 

ko‘zga 

tushishining  o‘ldini  oladi.  Biroq,  sizning  birdaniga 

ko‘zingizni  qichigingiz  kelib  qoldi.  Agar  bunda 

o‘lingizga  bir  qarashda  xavfsiz  ko‘ringan  tolaning 

bo‘lakchalari  yopishib  qolgan  bo‘lsa,  himoya 

ko‘zoynagining 

himoyalash 

qobilyatini 

yo‘qa 

chiqarishi  mumkin.  Tolaning  parchalari  kichik  va 

shaffof  bo‘lib,  ular  teriga  sezilarsiz  holda  yopishib 

qolishi  mumkin.  Shu  sababli,  o‘llarni  tez-tez  yuvib 

turish  tavsiya  etiladi  va  bu  ko‘zni  himoya  qilishning 

---

yana  bir  usuli  xisoblanadi.  Ko‘zoynaklarda  ishlash 

zarur  va  ularda  labaratoriya  va  maydon  sharoitlarida 

ko‘p  vaqt  o‘tkazilganligi  uchun  asosiy  e’tiborni 

ularning  tuzilishi  va  qulayligiga  aratish  kerak. 

Zarralarni  utilizatsiya  qilish:  tolaning  zarralarini 

utilizatsiya  qilish  kerak.  Buning  uchun  chiqindilar 

kichkina  yopiladigan  butilkalarga  o‘xshash  maxsus 

konteynerlarga yig‘iladi. Zarrachalarni, odatda, plastik 

paket  kiydirilgan  axlat  chelaklariga  tashlanadi. 

Chelakda  ”Shisha  bo‘lakchalari  bor”  deb  aniq  qilib 

yozilgan  yozuv  qo‘yish  kerak.  Chelakni  tozalaganda, 

paketni olmay turib uni boshqa paketga solish, og‘zini 

yaxshilab  bog‘lab  qo‘yish  kerak.  Tola  zarrachalarini 

utilizatsiya qilish kabelni yig‘uvchi  shaxs zimmasiga 

yuklatiladi  va  bu  shartnomaga  kiritilgan  bo‘lishi 

kerak.  Tola  zarralarini  xech  qachon  pollar  ostiga 

to‘kish  kerak  emas.  Chunki  ulardan  ishchilar 

jaroatlanishi mumkin. Otik tola bilan ishlovchi xar bir 

odim,  agar  u  barcha  extiyotkorliklarga  amal  qilsa 

ham,  barmog‘iga  mayda  zarrachalarning  yopiship 

---

qolishidan  imoyalanmagan.  Zarrachalarning  teri 

ostidan  “teflon  qoplamali”  pintset  yordamida  olib 

tashlashi  kerak.  U  oddiy  temir  pintsetga  nisbatan 

yumshoq  yuzaga  ega. Oddiy  pintset  zarrani sindirishi 

va  u  teri  ostida  qolib  ketishi  mumkin.  Ish  joyidagi 

ximikatlar  turli  sohalarda  kabi  tolali  optika  bilan 

ishlashda  turli  kimyoviy  unsurlar  ishlatiladi.  Ba’zi 

kabellarda,  suvni  itarib  tashlovchi  gellar  o‘llaniladi. 

Tolaning 

ko‘pchilik 

konnektorlarida 

tolalar 

ul’trabinafshali,  anaerobli  yoki  termik  qotirib 

jipslashtirilgan, 

mexanik 

ulagichlarga 

sinish 

koeffitsientini 

moslashtirish 

uchun 

xar 

xil 

suyiltiruvchilar  bilan  joylashtiriladi.  Bundan  tashari 

kabellarni kabel kanallari orqali tortishda turli xildagi 

aralashmalardan  surish  kerak  bo‘ladi.  Bu  material  va 

aralashmalarni  sotayotganlarda  ularga  “moddani 

ishlatishdagi  exiyotkorlik  choralari  yo‘riqnoma”si 

(Material Safety Data Sheet-MSDS) bo‘lishi kerak. 

MSDS  maxsulotini  ishlab  chiqarish  xaqidagi 

batafsil  ma’lumotlarni,  remda  joylashgan  xavfli 

---

narsalar  xaqida  yong‘in  va  portlash  xavfining  fizik 

xususiyatlari  xaqida;  sog‘liqa  zararli(avfli)  narsalar 

xaqida;  boshqa  moddalar  bilan  tez  reaktsiyaga 

kirishadigan moddalar xaqidagi ma’lumotlar; ishlatish 

va  idishdan  bo‘shatish  xaqidagi  ma’lumotlar,  shu 

bilan  birga,  bu  unsurlarni  ishlatish  jarayonida  amal 

qilish  kerak  bo‘lgan  maxsus  himoya  va  extiyotkorlik 

choralari  xaqida  batafsil  malumotlarni  o‘z  ichiga 

oladi. 

Kimyoviy 

unsurlar 

yoki 

materiallarni 

buyurtirganda xar doim ularning MSDS yo‘rinomasini 

talab  qiling.  Bundan  tashqari  bu  yo‘rinomalar  tashqi 

sharoitlarda  ishlaganda  xam  xar  doim  qo‘l  ostida 

bo‘lishi kerak. 

Optik  tola  bilan  ishlash  joylarida  eyish  va 

ichishni  taqiqlash  kerak.  Bularni,  yaxshisi,  maxsus 

uzoqlashtirilgan  joylarda  xar  doim  tola  va  ximikatlar 

bilan  ishlaganda  qo‘lni  yuvishni  unutmasdan  bajarish 

kerak. Ish  joyidagi  xavfsizlik  qoidalarining  qanchalik 

ko‘pligiga qaramay, ularni erinmasdan bajargandagina 

ular  effektiv  xisoblanadi.  Xavfsizlik  bilan  bog‘liq 

---

muammoni xosil ilish uchun bittagina odam etarli,  va 

uni bitta odam to‘xtata oladi. 

“Lazer”-so‘zi  optik  kvant  generatorining  keng 

tarqalgan nomi bo‘lib . ingliz tilida bunday generatio 

nomini  bosh  xarflardan  olingan  –  Light  Amplication 

dy  stimulated  Emission  of  radiation  “majburiy 

nurlanish 

yaratish 

xisobiga 

Yorug’likning 

kuchayishi”ni anglatadi. 

Lazerdan  foydalanganda  xizmat  ko‘rsatuvchi 

shaxsga  bir  qator  xafli  omillar  ya’ni  lazer  nurlanish 

ta’sir  qilish  mumkin.  Birlamchi  va  ikkilamchi  (aks 

etgan)  nurlanishlarni  ko‘z  va  teriga  zarar  etkazishga 

ko‘ra standartga muvofiq lazerlar 4 sinfga bo‘linadi. 

1- sinfiga  va  teriga  xavfsiz  bo‘lgan  lazerlar 

kiradi. 

2- sinfiga  to‘g‘ri  va  oynadan  chiqish  nurlanish 

aks  etgan  nurlanish  faqat  ko‘zga  ta’sir  etuvchi  lazer 

kiradi. 

3- sinfdagi lazerlar to‘qri oynadan dimffizion aks 

ettiruvchi  yuzadan  10  schm  oraliqda  diffizion  aks 

---

etgan  nurlanishlarni  ko‘zga  xavfli  ta’sir  bilan 

xarakterlanadi. 

Diffizion  aks  ettiruvchi  yuzadan  10  sm  oraliqda 

diffizion  aks  ettiruvchi  nurlanish  teriga  xavfli  ta’sir 

etadigan lazerlar 4- sinfga ta’luqlidir. 

Kondensator 

batereyalarini 

tok 

bilan 

ta’minlovchi 

zaryad 

qurilmalarida 

yuqori 

kuchlanishni  mavjudligi  elektr  toki  o‘tish  xavfini 

ko‘rsatadi.  

Qachonki  lazerlarni ta’minoti  10 kV  dan yuqori 

kuchlanishda  amalga  oshirilsa    rengen  nurlanishi 

vijudga kelishi mumkin. 

TOAL  qurilish  va  ekspluatatsiyasi  lazerli  nur 

taratuvchi  sifatida  turli  yarim  o‘tkazgichli  ilmiy-

neonli va boshqa turdagi moslamalar ishlatiladi. Lazer 

nurlaridan  inson  organizm  a’zolarida  birlamchi  va 

ikkilamchi biologik o‘zgarishlar mumkin. Ta’sir etish 

darajasi: nurlanish intensivligidan, ta’sir davomatidan 

to‘lin  uzunligidan,  inson  tanasini  ta’sirchanlik 

---

darajasiga  bog‘liqdir.  Lazerni  generatsiya  nurlanish 

darajasidan, uni 4 ta sinfga bo‘lish mumkin: 

1. Inson  tanasiga  xavf  tug‘dirmaydi.  (zerkalno 

otrojenie) 

2. Ko‘zga  to‘ridan  to‘ri  yoki  ko‘zgudan  aks 

nurlanishdan xavf tudiradi. 

3. Ko‘zga 

to‘ridan  to‘ri,  ko‘zgudan  aks 

nurlanishdan xavf borligi. 

4. Inson  tanasiga  (ko‘ziga)  diffuzli  aytishlardan 

10 sm oraliqda xavf tug‘diradi. 

Lazer  nurlanishni  biologik  ta’siri  nurlanish 

quvvati,  to‘lqin  uzunligi,  impuls  xarakteri,  impulslar 

ketma-ketligi  chastota  nurlanganlik  davomiyligi 

nurlantiruvchi  yuzani  o‘lchamlari  nurlantiradigan 

to‘qimalarni  anotolik  va  funktsional  xususiyatlariga 

bog‘liq. 

Lazer  nurlanishni  uzluksiz  tezlik  ta’siri  odatdagi 

qizish  bilan  ko‘pgina  umumiylikka  ega.  Impuls 

rejimida  ishlaydigan.  Lazerlarda  ba’zi  xususiyatlar 

mavjud.  Impuls  lazer  nurlanish  ta’sirida  nurlangan 

---

to‘qimalarda bosim to‘saddan tez oshadi zarb to‘lqini 

vijudga  keladi  va  nixoyat  to‘qima  mexanik 

shikastlanadi.  Maxalliy  ta’siri  turli  organlar  –ko‘z  

terini shikastlanishida nomoyon bo‘lishi mumkin. 

Ko‘zning  optik  muxiti  0.4  mkm  dan  1.4  mkm  

gacha oralig‘dagi nurlanishni o‘tkazadi. Rubin, geliy-

neon lazerlarining nurlanishlari ko‘zning optik  muxiti 

orqali  deyarli  o‘zgarishsiz  o‘tib  uning  nixoyatda 

sezgir  qismlari  to‘rlarda  qobig‘ini  deyarli  to‘li 

egallaydi. 

Lazer  nurlanishini  ko‘zni  bosha  elementlarida 

qisman  tomirli  qobig‘ida  xam  darajada  yutilishi 

mumkin.  Faqatgina  lazerni  to‘qri  tuzilishidan  xam 

ko‘z shikastlanishi mumkin. 

Lazer  nurlanishi  terini  shkastlanish  darajasi 

faqatgina  nurlanish  parametrlariga  emas  balki  terini 

pigmentaulyasiga  va  qon  aylanishiga  xam  bog‘liq 

pigmentli  terilar  (masalan  tug‘ma  dog‘lar)  lazer 

nurlanishi to‘liq teriga nisbatan ko‘proq  yutadi. Biroq 

pigmentauiyani  yo‘g‘ligi  lazer  nurlarini  olib  keladi 

---

natijada  shikastlanish  yuqoriroq  xarakteriga  ega 

bo‘lishi mumkin. Lazer nurlanishni organizmga ta’siri 

shuningdek lazer nurlanish parametiriga xam bog‘liq. 

Bunda  markaziy  tizimi  va  yurak-qon  tomiri  tizimlari 

(tomir  distomiyasi  miyada  qon  aylanishi  buzilishi 

qonni 

bioximik 

tarkibi 

o‘zgarishi) 

doomiyatigafunktsional buzilishlar bo‘lishi mumkin. 

Lazerlardan  foydalanish  qoydalarida  va  sanitar 

normalarda  muguz  parda  ko‘z  to‘r  pardasi  va  teri 

uchun  chegaraviy  mumkin  bo‘lgan  nurlanish  satxlari 

o‘rnatilgan.  Monoimpulsli  va  uzluksiz  lazer 

nurlanishlarni  chegaraviy  ruxsat  etilgan  (mumkin 

bo‘lgan)  sathi  sifatida  to‘lqin  uzunligini  λ  xisobga 

olgan  xolda  biologik  effektlarni  chiqarmaydigan 

minimal  energetik  ekspozlumyalar  qabul  qilingan 

λ=0.308  mkm  to‘lqin  uzunlikli  uzluksiz  lazer 

nurlanish  uchun  ish  nuri  mabaynida  ko‘z  va  terini 

nurlanishda chegaraviy ruxsat (CRE) sathi. W

CRE

=10

-

4

Dj/sm

2 

 bo‘ladi. 

---

Turli 

parametrli 

lazer 

nurlanishini 

inson 

organizmini  bir  joyiga  bir  vatning  o‘zida  ta’siri 

natijasida  biologik  effektlar  yig‘indisi  shartida  lazer 

nurlanishi  W

E

  sathini  chegaraviy  ruxsat  etilgan  sath 

qiymatiga nisbati oshmasligi kerak . 

 

W

1

/W

CRE1

+W

2

/W

CRE2

+…….+W

n

/W

CREn

1



  

(7.1). 

 

0.4-1.4  to‘lqin  uzunligi  diapozonida  nurlanish 

manbaini  burchak  o‘lchamini  yoki  to‘r  parda  dog‘ni 

nurlanish  diametri  va  qorachiq  diometri  to‘g‘rilovchi 

koeffitsent sifatida qo‘shimcha xisobga olinadi. 

Davriy  impulsli  nurlanishda  agar  bir  impulsni 

nurlanish  davomiyligi  0.25  s  dan  kam  bo‘lsa 

chegaraviy 

ruxsat 

etilgan 

satxi 

impulslarni 

takrorlanishi  chastotasi  va  impuls  seriyalari  ta’siri 

davomiyligi xisobga olgan holda anilanadi.  

 

7.4 - jadval 

Lazerning xavfli ta’sir darajasi 

---

 

 

Birlamchi biologik effekti 

Ikkilamchi biologik effekti 

To‘lin 

uzunlik, 

mkm 

Generatsiyalangan 

lazer energiyasini 

vaqt davomida 

ta’siri DJ (Ee) 

To‘lqin 

uzunlik, 

mkm 

Generatsiyalangan 

lazer energiyasini 

vaqt davomida 

ta’siri DJ (Ee) 

1 

0,2∙0,4 

1,4 dan 

katta 

Ee<0,8 d

2 

 

0,4 – 

0,75 

 

Ee < 4,8∙10

-4

 Pn

B 

0,4 – 

1,4 

Ee <7,7∙10

-5

.t. 

2 

0,4 – 

1,4 

7,7∙10

-5

 < Ee < 

3,2∙10

2

 n 

0,4 – 

0,75 

4,8∙10

-4 

Pn

B

 

10

2 

Pn

B 

3 

0,2 – 

0,4 

0,8 d

2

2

 

 

0,4 – 

0,75 

 

Ee > 10

2

 Pn

B 

0,4 – 

1,4 

3,2∙10

2

n

2

 

4 

0,2 dan 

katta 

Ee>10

2 

- 

- 

 

Ishchi  personallarni  nurlanishdan  saqlashda 

quyidagi usullar qo‘llaniladi: 

- 

Ogoxlantiruvchi 

signalizatsiyalarni 

yoqilishi; 

- 

Pasaytirilgan quvvatda ishlash; 

- 

Distansion boshqaruv; 

- 

Ish rejimini (tartibini) tanlash; 

---

- 

Ekranlashtirishlar. 

Ishchi  xodimlarni  lazer  nurlaridan  saqlashni 

ta’minlashda,  faqat  maxsus  jixozlangan  xonalarda 

bajarish  mumkin.  Bunda  devol  potolok  va  bosha 

predmetlar 

(maxsus 

asboblardan 

tashari) 

aks 

qaytargichli yuzasi bo‘lmasligi kerak. Hamma lazerlar 

lazer  xavfligi  bo‘lgan  belgilar  bilan  markirovka 

qilingan  bo‘lishi  kerak.  Elektromagnit  maydonni  va 

nurning tarqatish darajalarini xar doim o‘lchash ishlari 

mexnat  muxofazasini  tashkillashini  bajarishda  zarur 

bo‘lgan choralaridan biridir.