Hayot faoliyati xavfsizligi va mehnat gigienasining qurulishdagi

 

Ekologik muammolar va ularni hal etishda 

fanning ahamiyati 

Hozirgi  zamon  ishlab  chiqarishi  ekologik 

tanglikni  keltirib  chiqaradi.  Ishlab  chiqarish  esa 

zamonaviy 

texnikaga 

asoslangan. 

Texnikaning 

manbai  fandir.  Demak,  ekologiyaning  qiyinchiliklari 

fan-texnika taraqqiyoti bilan uzluksiz bog‘liqdir. 

Fan yordamida tabiatning qonunlari kashf etiladi. 

Inson  omili  hisobga  olinmasdan  o‘tkazilgan  har 

qanday  tadqiqot  hozirgi  zamon  ekologik  vaziyatni 

haqiqiy  tarzda  to‘liq  aks  ettira  olmaydi.  Ekologik 

tanglikning  sabablaridan  biri  ilmiy  tafakkurdagi 

---

haddan ortiq taxliliy mulohazaviy yondashuvdir. Ular 

tabiat 

bo‘laklarini 

alohida 

o‘rganish 

bilan 

cheklanadilar,  tabiatga  yaxlitlik  nuqtai  nazardan 

qaramaydilar. 

Ekologik  muammolarning  ildizi  fanlar  orasidagi 

o‘zilish  va  ularning  noteks  rivojlanishi  bilan  bog‘liq. 

Bu  fanlarning  ikki  o‘ziga  xosligi  va  ijtimoiy 

ehtiyojlari  ta’siri  bilan  belgilanadi.  SHuni  nazarda 

tutmoq  lozimki  ekologik  qiyinchiliklarga  fanning 

biror  sohasida  erishilgan  yutuqlar  ayibdor  emas. 

Hammasi  natijasi  ularoq  bilimning  boshqa  sohalarga 

tegishli o‘zgarishlar tezroq sodir bo‘lmaganligidadir. 

Bilimlarning  umumiy  miqdori  beqiyos  ortgan 

sharoitda  fanlarning  noteks  rivojlanishi  yana  bir 

ziddiyatni  keltirib  chiqaradi.  Shu  bilan  birga  tabiiy 

fanlar va texnikaviy fanlar orasida bog‘lanish bo‘lishi 

kerak.  Ular  orsidagi  bog‘lanish  bo‘lganda  ona 

sayyoramizni  istiqbolini  belgilaydi.  Fan-texnika 

taraqqiyotining  eng  so‘ngi  yutuqlaridan  keng 

foydalanish  asosida  yangi  ilg‘or  texnologiyalar 

---

yaratiladi.  Bu  esa  kam  harjat  qilinib,  ijtimoiy  ishlab 

chiqarish  rivojlanishining  ekologik,  tashkiliy,  texnik, 

iqtisodiy  muammolarni  ayni  bir  vaqtda  hal  etish 

imkoniyatini  beradi.  Biotexnolgik  taraqqiyot  tufayli 

atrof-muhit  holatni  yaxshilashda  katta  samaralarga 

erishish  mumkin  bo‘ladi,  o‘simliklardan  olinadigan 

energiya  qazib  olinadigan  tiklab  bo‘lmas  yoqilg‘i 

o‘rnini 

to‘la 

qoplay 

olishi 

mumkin. 

Don 

mahsulotlarining  yuqori  hosil  beruvchi  navlari, 

noqulay  sharoitlarga  bardosh  beruvchi  turlar  kashf 

etilishi  qishloq  ho‘jaligida  katta  o‘zgarishlarga  olib 

keladi.  Qishloq  xo‘jalik  zararkurandalariga  qarshi 

kurashishning 

bir 

butunlikdagi 

usuli 

yanada 

osonlashadi.  Biotexnologiya  yordamida  qattiq  va 

suyuq  chiqindilarga  ishlov  berish,  bu  esa  dolzarb 

ekologik  muammolarni  hal  etishga  katta  yordam 

beradi. 

Bu 

muammolarni 

hal 

etishda 

mikrobiologiyaning  jadal  sur’atlar  bilan  uning 

yutuqlarini  amaliyotga  keng  miqyosda  joriy  etilishini 

taqozo  qiladi.  Fan  insonga  eng  ishochli  axborotlarni 

---

beradi, inson bu axborotlarin qayta ishlab tabiiy tizim 

va  ekologik  holatlarni  yanada  yomonlashuvini  oldini 

olishi  mumkin  bo‘ladi.  Jamiyat  va  tabiat  o‘rtasidagi 

o‘zaro munosabat muammolarni hal etishda fan oldiga 

yangi  vazifalar  qo‘yilmokda.  Bu  vazifalarni  hal 

etishda  ekologiyadan  biologik  yo‘nalishdagi  boshqa 

fanlarga,  er  haqidagi  fanlarga,  fizika-kimyo  sohadagi 

fanlarga,  texnik  va  qishloq  ho‘jaligi  fanlariga, 

tibbiyotga,  ijtimoiy  fanalarga  o‘tkazish  tarzida 

namoyon  bo‘ladi.  Qayd  etib  o‘tilgan  ilmiy 

yo‘nalishlarning 

rivojlanishi 

inson 

faoliyatini 

ekologiyalashtirish  tendensiyasi  doirasida  kechadi. 

Umumiy  holda  ekologiyalashtirish  deganda,  tabiatni 

o‘zgartirish  faoliyatining  salbiy  natijalarini  minimum 

darajasiga  keltirish  maqsadida  insonning  tabiiy 

muhitga  ko‘rsatayotgan  ta’siri  tufayli  kelib  chiqishi 

mumkin bo‘lgan oqibatlarni hisobga olish tushuniladi. 

Inson  faoliyatini  ekologiyalashtirish  extiyojdir.  Uni 

rivojlantirmasdan  turib,  ekologik  muammolarni  na 

global,  na  hududiy,  na  mahalliy  darajada  hal  etib 

---

bo‘ladi.  Jamiyat  bilan  tabiiy  tizimlar  doimo  o‘zaro 

ta’sirda  bo‘ladilar.  Jamiyat  bilan  o‘zaro  ta’sirlanish 

jarayonida  tabiiy  tizimlar  tabiatni  bir  butun  tadqiq 

qilishga  intilish  fanning  ekologiyalashtirishning  eng 

xarakterli 

jihatlaridan 

biri 

ekanligidir. 

Ekologiyalashtirish  insonni  bilish  va  o‘zgartirish 

faoliyatlari o‘rtasidagi ziddiyatlarni bartaraf etadi. 

Fani  ekologiyalashtirishning  yana  bir  muhim 

jihati, tadqiqot ob’ektlari bo‘lmish inson, atrof-muhit, 

ularning  o‘zaro  munosabatlariga  ijodkorlik  va  mehr-

muhabbat  ruhida  qarash  lozim  bo‘ladi.  Bunday 

munosabat  ijtimoiy  ongning  barcha  shaklllariga  shu 

jumladan fanga ham xos bo‘lishi kerak. Ya’ni fanning 

asosiy  vazifasi  va  maqsadi  odamlarga  farovonlik  va 

baxt  keltirishidan  iborat  bo‘lmog‘i  lozim.  Fanni 

ekolgiyalashtirish  bilan  bir  qatorda  ishlab  chiqarishni 

ham  ekolgiyalashtirish  ekologik  muammolarni  oldini 

oladi.  Har  yili  davlatimiz  tomonidan  ekologiya  va 

tabiatni muhofaza qilish uchun millionlab  mablag‘lar 

ajratadi. 

Bundan 

tashqari 

aholining 

ekologik 

---

madaniyatini sifat jihatidan yangi bosqichga ko‘tarish 

borasida  rejali  ishlar  yo‘lga  qo‘yilgan.  Atrof-muhitni 

himoya qilish muammolarni hal etish uchun ekologik 

xavfsiz  kam  chiqindili  va  chiqindisiz  texnalogik 

jarayonlarni yaratish yo‘li bilangina erishish mumkin 

bo‘ladi. 

Ekologiyalashtirigan  ishlab  chiqarish  murakkab 

yopiq  jarayondan  iborat.  Bunda  barcha  chiqindilar 

yana  qaytadan  ishlab  chiqarish  siklida  foydalaniladi. 

Bu  erda  biotexnologiyani  o‘rni  beqiyosdir,  ya’ni 

ishlab 

chiqarishda 

mikroorganizmlardan 

foydalaniladi.  Biotexnologik  yo‘l  bilan  ishlab 

chiqarilgan  mahsulotlar  ishonchli  va  toza  bo‘ladi. 

Ekologiyalashtirilgan  ishlab  chiqarishda  bir  bosqich 

chiqindilari  ikkinchi  bosqich  uchun  hom  ashyo 

hisoblaniladi.  Ekologiyalashtirish  ishlab  chiqarishda 

sifat  jihatidan  yangi  energiya  manbaiga  o‘tiladi.  Bu 

uning  xususiyati  hisoblanadi.  YAngi  energiya 

manbalarini  izlash  bugungi  kunda  ilmiy  tadqiqot 

markazida 

turibdi. 

Dunyoning 

ko‘pgina 

---

mamlakatlarida  atom  quvvatidan  foydalanilmokda. 

Butun  dunyoda  300  ga  yaqin  AES  ishlab  turibdi. 

Kimyoviy 

usulllarda 

olinadigan 

va 

quyosh 

geoterminal,  shamol,  dengiz  suvning  ko‘tarilishi 

pasayishi  va  noan’anaviy  qayta  tiklanmaydigan 

barcha  turdagi  quvvatlar  ham  mavjud.  Mutaxasisslar 

vodorodga  energiyanining  istiqbolli  manbai  sifatida 

qaraydilar.  Undan  issiqlik  manbai  va  transport 

sanoatida,  turmushda  foydalanish  mumkin.  Bu  esa 

atrof-muhitni  sof  holida  saqlashga  erishilishga  olib 

keladi,  chunki  vodorod  yonishi  jarayonida  suv  bug‘i 

hosil bo‘ladi. Sanoat  miqyosida asosan oddiy suvdan 

vodorod ishlab chiqarishni ko‘pgina usullari topilgan. 

Energiyaning  yangi  manbalaridan  biri-issiqlik 

nasoslaridir.  Bu  nasoslar  freon  yordamida  atrof-

muhitga  sochilgan  issiqlikni  yig‘adi  va  uni  amaliy 

maqsadga qo‘llash uchun quyiltiriladi. SHunday qilib, 

energiyani  saqlanish  qonunini  bo‘zmay  turib  atrof-

muhitdan  issiqlikni  kondensatsiya  qilish  hisobiga 

ko‘ra  go‘yoki  «abadiy  ishlaydigan  dvigatel» 

---

yaratiladi.  Hozirda  issiqlik  nasoslari  Evropaning  turli 

mamlakatlarida  ishlab  turibdi.  Ularning  quvvati 

taxminan 100 ming kVt.ga teng. 

Ekolgiyalashtirilgan  ishlab  chiqarishga  o‘tish 

materiya  harakatining  biologik  shakli,  ya’ni  tirik 

tabiatdagi  modda  almashinuvi  jarayonlari  qonuniyat 

va  xususiyatlaridan  kengroq  foydalanish  bilan 

bog‘liqdir.  Biokimyoviy  texnologiya  yaratish  va  uni 

rivojlantirish,  bu  yo‘nalishdagi  birinchi  qo‘yilgan 

qadamdir.  Bunda  asosiy  ishlab  chiqarish  jaryonlari 

tirik  xujayralarda  kechadi.  Yangi  ishlab  chiqarish 

jarayonining  eng  muhim  omili  mikroorganizmlardir. 

Masalan,  mikroorganizmlar  qipiqlarni  qayta  ishlab 

qimmatbaho oqsil mahsulotiga aylantirish qobiliyatiga 

ega.  U  hayvonlarga  qo‘shimcha  oziqa  sifatida 

solinadi. 

Hozirgi  vaqtda  fizik-kimyoviy  biologiya  va 

biotexnologiyaning  rivojlanishiga  Dunyo  miqyosida 

katta  e’tibor  berilmokda.  Ularning  yutuqlari 

tibbiyotda,  qishloq  ho‘jaligida  va  sanoatda  keng 

---

foydalaniladi.  Xususan,  Mikrobiologiya  insitutida 

keyingi yillarda salmoqli ishlar qilindi. Institutda «Er 

malhami»  preparatini  taklif  etdiilar,  u  tuproqni 

biologik 

jihatidan 

sog‘lamlashtiradi, 

mineral 

o‘g‘itlarni  tejaydi,  muhitning  ekologik  holatini 

yaxshilaydi, urug‘ni unib chiqishini tezlashtiradi. 

Fermentlar  yordamida  mahsulotlarni  parchalash 

usullari ham yaxshi natijalarni bermoqda.