Hayot faoliyati xavfsizligi va mehnat gigienasining qurulishdagi

4.  O‘z-o‘zidan  yonish  -  bu  oksidlovchilaming 

issiqlik  jarayonlari  va  mikroorganizmlaming  faoliyati 

natijasida materiallaming yonish jarayoni.  

 

Moddalarning o‘zidan o‘zi yonishi va 

ularning sinflanishi. 

Qattiq,  g‘ovaksimon  yonuvchan  moddalar 

yuzasida  adsorbsiyalangan  havo  qatlami  bilan 

oksidlanish  reaksiyasi  tezligi  ortib  boradi.  Issiqlikni 

kam  o‘tkazadigan  va  g‘ovakli  moddalarda  yig‘ilgan 

---

issiqlik  haroratni, oksidlanish  jarayonini tezlashtiradi. 

Polimerlanishda,  biologik  va  fizik  jarayonlarda 

ko‘plab issiqlik ajralib chiqadi va o‘zidan o‘zi yonish 

sodir bo‘ladi. 

O‘zidan o‘zi qizib, o‘t manbayi ishtirokisiz to‘liq 

yonish  bilan  yakunlanadigan  ekzotermik  reaksiya 

o'zidan  o‘zi  yonish  deyiladi.  O‘zidan  o‘zi  yonish 

harorati  past  bo‘lgan  moddalar  juda  xavfli 

hisoblanadi. Moddalar o‘zidan o‘zi yonishga moyilligi 

bo‘yicha to‘rt sinfga bo‘lingan. 

Birinchi  sinfga  tabiiy  o‘simliklar  (pichan,  qipiq, 

somon)  taalluqli.  60-  70°C  da  biologik  jarayon 

kimyoviy  oksidlanish  jarayoniga  o‘tib,  o‘zidan  o‘zi 

vonish bilan yakunlanadi. 

Ikkinchi  sinfga  torf  va  ko‘mir  kiradi.  Normal 

haroratda ko‘mir oksidlanib, qizib, o‘zidan o‘zi yonib 

ketadi. Torf 60°C da qizib oksidlanadi. 

Uchinchi sinfga yog‘ va moylar kiradi. Tarkibida 

to‘yinmagan  karbon  vodorodli  birikmalar  bo‘lgan 

o‘simlik  moyi  va  yog‘lar  oksidlanish,  polimerlanish 

---

xususiyatiga ega. 

Yog‘-moy  tomchilari  bo‘lgan  kiyim-kechaklar 

o‘zidan  o‘zi  yonib  ketadigan  xavfli  darajada  bo‘lib, 

ular ish joylaridan va xonalardan darhol yo‘q qilinishi 

kerak.  

To'rtinchi 

sinfga 

kimyoviy 

moddalar 

va 

aralashmalar kiradi. Ular, o‘z navbatida, uch guruhga 

bo‘lingan. 

Birinchi  guruhga  havo  bilan  to‘qnashganda 

alangalanadigan  moddalar  kiradi. Masalan. oq  fosfor, 

fosfor, fosfor vodorodi, rux va aluminiy changi, arsin, 

stibin,  fosfin,  yog‘och,  ko‘mir,  kul,  metallorganik 

birikmalar.  Fosfor  galogenli  birikmalar  metall  bilan 

birikadi,  oksidlanadi.  Oksidlovchi  bilan  aralashib 

portlaydi  (selitra,  xlorat,  perekis).  Paroforli  moddalar 

—  kaliy,  kalsiy,  temir,  natriy  sulfidlari  oksidlanib 

o‘zidan o‘zi yonib ketadi. 

Ikkinchi 

guruhga 

suv 

bilan 

aralashib 

alangalanadigan  moddalar  kiradi.  Masalan,  ishqoriy 

metallar,  kalsiy  karbidi,  ishqoriy  va  ishqoriy  yer 

---

metallar  gidridi,  kalsiy  va  natriy  fosforiti,  silanlar, 

natriy  gidrosulfidi  va  boshqalar  suv  bilan  birikib, 

yonadigan, alangalanadigan gazlar hosil qiladi. Metall 

karbidlari ham xavfli hisoblanadi. 

Uchinchi  guruhga  organik  moddalar  bilan 

qo‘shilganda 

alangalanishga 

olib 

keladigan 

oksidlovchilar  kiradi.  Masalan,  kislorod,  galogenlar, 

azot  kislotasi,  bariy  va  natriy  perekisi,  kaliy 

permanganati,  xrom  angidridi,  qo‘rg‘oshin  oksidi, 

selitra,  xlorat,  perxloratlar,  xlorli  ohak  va  boshqalar. 

Atsetilen,  vodorod,  etilen  xrom  bilan  aralashib,  nur 

ta’sirida  o‘zidan  o‘zi  yonadi  va  portlaydi.  Yuqorida 

aytilgan  barcha  xavfli  kimyoviy  moddalar  turiga 

qarab omborlarda alohida saqlanishi va ko'rsatmalarga 

asoslanib ishlatilishi talab qiliriadi. 

Yong‘in  sodir  bo‘ladigan  joylar  ikki  turga: 

korxona  va  tashkilotlar  hamda  fuqarolaming  yashash 

joylari. Yong'in miqyosi: kichik hajmda, o‘rta hajmda 

va katta hajmda bo‘ladi. 

Yong‘inning  tez  keng  tarqab  ketishining  asosiy 

---

sabablariga: 

-  inshootlar  loyihasini  ishlab  chiqishda  yo‘l 

qo‘yilgan xato va kamchiliklar; 

-  inshootlar  qurilishida  qurilish  me’yorlari  va 

qoidalari hamda davlat standartiga rioya qilmaslik; 

-  yong‘in  nazorati,  gazdan  foydalanishning 

nazorat  qilish  xodimlari  tomonidan  ko‘rsatilgan 

yong‘inning oldini olish tadbirlarining bajarilmasligi; 

-  bolalarning  yong‘in  chiqishiga  olib  keluvchi 

o‘yinlariga beparvolik; 

-  yong‘inga  qarshi  kurashda  qo‘llaniladigan 

qutqaruv vositalarining kamligi sabab bo‘ladi. 

Demak,  bulardan  ko‘rinadiki,  yong‘inlarning 

asosiy  sababchilari  fuqarolar  hisoblanadi.  Shuning 

uchun  ham  fuqarolarga  aytadigan  tavsiyamiz: