Hayot faoliyati xavfsizligi (O`quv qo`llanma) toshkent 2019

2. Radioaktiv nurlanishlarni o`lchash va aniqlash usullari
Radioaktiv nurlanishlar hidga ham, rangga ham ega emas. Shuning uchun ularni faqat maxsus asboblar yordamida quyidagi usullar orqali aniqlash mumkin:
Fotografik usul fotoemulsiyaning qorayishi darajasining o`zgarishiga asoslangan. Agar fotoplyonka yorug`lik o`tmaydigan kameraga joylashtirilib, gamma-nurlar ta’siriga uchratilsa, fotoplyonka qorayadi. Qorayish zichligi nurlash dozasiga bog`liq. Qorayish zichligini etalon bilan solishtirib plyonka olgan nurlanish dozasini aniqlash mumkin. Shaxsiy fotodozimetrlar mana shu prinsip asosida ishlaydi.
Kimyoviy usul ba’zi bir kimyoviy moddalarning nurlanish ta’sirida rangini o`zgarishiga asoslangan. DP-70, DP-70M dozimetrlari ana shu prinsip asosida ishlaydi.
Sintillyatsion usul ayrim moddalarning Radioaktiv nurlanishlar ta’sirida ko`rinadigan yorug`lik fotonlarini chiqarishiga asoslangan. Ushbu yorug`lik chiqishlarini (chaqnashlarini) yozib olish (ssintillyatsiya) mumkin.
Lyuminessent usul ba’zi moddalarning (faollashtirilgan kumush, metafosfor oyna, ftorli litiy) yadro nurlanishi ta’sirida energiya to`plash qobiliyatiga asoslangan.Radioaktiv nurlar ta’siridan keyin bu moddalar ultrabinafsha nurlari bilan qizdirilganda yoki yoritilganda laboratoriya sharoitida o`lchash mumkin bo`lgan energiyani beradi (termolyuminessent va oynali dozimetrlar).
Ionlash usuli mohiyati yadroviy nurlanishlar ta’sirida ma’lum hajmdagi havo yoki gazning ionlanishidan iborat. Bunda elektr neytral atomlardan musbat va manfiy zaryadlangan ionlar hosil bo`ladi. Agar mana shu hajmga 2 ta elektrod kiritilib, ularga o`zgarmas kuchlanishli elektr toki ulansa, elektrodlar orasida elektr maydoni paydo bo`ladi, bunda zaryadlangan zarrachalarning yo`nalgan harakati yuzaga keladi: manfiy zaryadlangan ionlar anodga, musbat zaryadlanganlari katodga tortiladi, natijada elektodlar o`rtasidagi potensiallar ayirmasi kamayib boradi. Shunday qilib, ionizatsiya toki deb ataluvchi tok hosil bo`ladi. Uning kattaligini o`lchab, Radioaktiv nurlanishlarning intensivligi to`g`risida tasavvur olinadi.