Hayot faoliyati xavfsizligi baqida tushuncha

2.2. Inson mehnat faoliyatining turlari
Inson mehnat faoliyati hozirgi vaqtda quyidagi mehnat turlariga bo'linadi: A. Jismoniy faoIlikni talab qiluvchi mehnat turi. Bunday mehnat turi, qaehonki mehnat vositalari bo'lmagan vaziyatlarda qo'llaniladi. Bunda katta energetik kuch talab qilinadi, ya'ni 17 dan 25 gacha MJ yoki 4000-6000 kkal energiya va undan ortiq. Ushbu mehnat turi taraqqiy etishi bilan birga. birqaneha kamehiliklarga ega. Jumladan, mahsulotning oz miqdorda ishlab ehiqarilishi, mehnat unumdoriigining pastligi, ishchilarning tez toliqishi oqibatida ish kuni 50 foizining dam olishga sarflanishi va boshqalar. B. Mexanizatsiyalashgan mehnat turi. Bu mehnat faoliyati turida ishchilarning energiya sarf qilishi kuniga 12,5-17 MJ yoki 3000-4000 kkal atrofida bo'ladi. Mexanizatsiyalashgan mehnat turida asosan ishehi kuchi energiyasi tejaladi va asosiy kuch dasturiy ta'minot zimmasiga tushadi. Bunday mehnat turida maxsus bilim va amaliyot tatab etiladi. Mexanizatsiyalashgan ishlab ehiqarish sharoitida ish kuchining samaradorligi kamayadi, lekin bunda masofadan turib qo'l harakatidan foydalanish oqibatida yuqori ish unumdorligiga erishiladi. Demak bu mehnat turida, kichik qismda qabul qilingan ma'iumotlar asosida muayyan ishlarning takrorlanishi mehnat unumdorligining oshishiga olib keladi. D. Yarim avtomatlashgan ishlab chiqarish turi. Bli mehnal turida insonning uzluksiz ishlashiga chek qo'yiladi va ish faoliyatini avtomatlashtirilgan mexanizmlar boshqaradi. Bunda insonning vazifasi avtomatlashgan liniyalarga xizmat ko'rsatish va elektron texnikalarni boshqarish bilan cheklanadi. Ushbu mehnat faoliyatida - ish qismining kattaligi, ish unumdorligining yuqoriligi, lekin inson asabining turli darajadagi tarangligi bilan xarakterlanadi. E. Avtomatlashtirilgan mehnat turi fiziologik jihatdan ishchining ishga doimiy tayyorgarligi va yuzaga kelishi mumkin bo'lgan bunday noxushliklarni darhol bartaraf etishni taqozo etadi. Bunday funksional holat «operativ kutish» turli holatlarda ishchining ishga bo'lgan munosabati, 24 uning tezlik bilan ish ko'rishi, ishga mas'uliyat bilan yondashishi va boshqa holatlarga bog'liq. F. Konveyer mehnat turi. Ushbu mehnat turining e'tiborli jihati - umumiy ish jarayonining alohida ish turlariga, ketma-ketlikda ish bajarilishiga konveyer tasmasi orqali biron-bir detaIning har bir ish joyiga avtomatik tarzda yetkazib berilishini amalga oshiradi. Bunday mehnat shakJi ishehilardan bir maromda va beriIgan ish sur' atida ishlashni talab qiladi. Bunda ishehi boshqaradigan ish operatsiyasiga qaneha kam vaqt sarfiasa, uning mehnat unumdorligi shuneha yuqori bo'Iadi. Monotoniya - bu konveyer mehnat shaklidan kelib ehiqqan salbiy oqibatlardan biri bo'lib, o'z navbatida, tez-tez toliqishga va asabiylashishga olib keladi. Buning oqibatida ish jarayonida orqaga ketish kuzatiladi, har kungi asabiylashishlarning qaytarilishi oqibatida parishonxotirlik, mehnat faoliyatining sekinlashishi yuzaga kelib, oqibatda ishehi ishlash qobiliyatining pasayishiga olib keladi. G. Ishlab chiqarish jarayoni (texnologiyani) boshqarish bilan bog'liq bo'igan mehnat shakli. lnson avtomatlashgan mehnat jarayonida qancha kam ishtirok etsa, uning hissasi shuncha ko'p bo'ladi. Bunga fiziologik nuqtayi nazardan qaraIsa, ishlab chiqarish jarayonini boshqarish ikkita asosiy shakJga bo'linadi: birinchisida masofadan turib boshqarish, ya' ni ishchidan tez va faol harakatlanishni talab qilsa, ikkinchisi esa kam hollarda harakatlanishni taqozo etadi. Boshqarishning birinehi shaklida ishehi faqat bir operatsiyaga emas, balki boshqa jarayonlarga ham e'tiborini qaratishi talab etiladi, ikkinchi shaklda esa ishehi harakat qilishga tayyor bo'lib turadi, Iekin uning tezligi kamroq bo' ladi. I. Aqliy mehnat shakli (Intellektual mehnat shakli) Bu mehnat shakli a10hida bir kasb bo'lib, unga ham moddiy ishlab chiqrishga aloqador sifatida qaralmoqda. Masalan: texniklar, muhandislar, dispeteherlar, konstruktorlar, operatorlar, ishlab chiqarishga a\oqasi bo'lmagan olimlar, vrachlar, o'qituvchilar, artistlar, rassomlar, yozuvchilar va boshqalar. Aqliy mehnat shundan iboratki, unda turli qismdagi ma'lumotiarning tahlil qilinishi - inson xotirasi va e'tiborining susayishiga olib keladi. Bunday mehnat shaklida jismoniy harakat juda katta ahamiyat kasb etmaydi va oqibatda bir kunlik quyvat sarfi 10 - 11,7 MJ yoki 2000 - 2400 kkal ni tashkil etadi. Aqliy mehnat uchun «gipokeneziya» xarakterli hisoblanib, bu nafaqat ins on faoliyatining salmoqli darajada pasayishiga, 25 o'z navbatida, inson organizmmmg buzilishiga va haddan ziyod hishayajonga berilishiga olib keladi. Gipokeneziya - ishlab chiqarishdagi noxush omillardan hisoblanadi. Shuning uchun aqliy mehnat faoliyati bilan shug' ullanuvchi kishilarda yurak xastaligining kelib chiqish darajasi yuqori hisoblanadi. Aqliy mebnat sbaklining bir necba turlari mavjud: operator, boshqaruvchi, ijodiy mehnat, tibbiyot xodimlari mehnati, o'qituvchilar, o'quvchitar va talabalar mehnati. Bular bir-biridan o'zining mehnat jarayonidagi ishtiroki, his-hayajon darajalarining turli darajada bo'lishligi bilan farq qiladi. Operator isbi - zamonaviy ishlab chiqarish asoslari sharoitida jarayonni boshqarish vazifasini, har bir operatsiya ishini nazorat qilish, mahsulotning liniyadagi harakatlanishini va uni xaridorlarga yetkazish jarayonlarini o'z ichiga oladi. Bosbqaruv mebnati - korxona va tashkilot rabbarlarining mehnati bo'lib, u katta hajmdagi muammolarni, ma'lumotlarni tahlil qilish, lezkor qaror qabul qilish, shaxsiy javobgarlikni his etish, yuzaga keladigan salbiy muammolaming yechimini o'z ichiga oladi. Ijodiy mehnat - anchagina murakkab mehnat shakllaridan biri bo'lib, bunda xotira va e'tibor kuchli bo'lishi talab etiladi, bu a~abiy hayajonlanishning oshishiga olib keladi. Bu turdagi mehnat faoliyatiga pedagoglar, dastur tuzuvchilar, dizaynerlar, arxitektorlar, i1miy xodimlar, yozuvchilar, bastakorlar, artistlar, rassomlar, konstruktorlar kiradi. Bunday mehnat turlari juda katta emotsional va asabiy zo'riqishlarni talab qiladi . Bunday mehnat faoliyatidagilarda qon bosimi, tana haroratining oshishi, organizmning kislorodga bo'igan tanqisligi oshishi kabi funksional o' zgarishlar kuzatiladi. O'qituvcbilar, savdo va tibbiyot xodimlari mebnati - ular har cloim odamlar bilan o' zaro rnunosabatda bo'lishlarida sabab, ularda javobgarlikning ortishi, vaqtning yetishmasligi, ma'lumotlarni to' g'ri qabul qilmasligi natijasida asabiy hayajonning oshishiga olib keladi. O'quvchilar va talabalar mebnati: Bu mehnat shaklida psixologik funksiyalami: xotira, e'tibor, qabul qilish susayib, asabiy holatlarga tushib qolib (imtihon sinovlar va hokazo), zo'riqishlarga olib keladi.

3.3. Ishlab chiqarishda mo'tadil ob-havo sharoitini yaratish

O'zbekiston Respublikasining bir qator ishlab chiqarish obyektlarida qulay ob-havo sharoitlari yaratilishi natijasida ularga bog'Jiq bo ' igan kusb kasalliklarini kamaytirishga erishil gan. Bu ishlami amalga oshirishda xonalarga issiqlIk kirishini va uning ishchilarga ta'sirini kamaytirish, shamollatishning qulay usullarini qo' llash, mehnat va dam olish rejimlarini muvofiqlashtirish, har xii tarkibli ichimlik suvlarini tashkil qilish, ish jarayonJarida foydalaniladigan kiyimboshlarni mukammallashtirish va boshqa omillar bilan amalga oshiriiadi. :shjarayoilii i: nlexilOi zatsiyala:·;htirish 'I n us una-jihozbril in;.: ·. ·'( · .. 35 (takomillashgan) turlaridan foydalanish orqali ish xonalariga issiqlik kirishini kamaytirishga erishiladi. Masalan, po'lat quyish sexlarida elektr pech!aridan foydalanish, metallarni mexanizmlar yordamida toblash, metaliurgiya peehlarin; avtomatlashtirish, issiq .mahsulotlarni alohida xonalarda sovutish va boshqa jarayonlarni aytish rnumkin. lkkinchi tomondan, bajariladigan ishlami mexanizatsiyalashtirish mehnatni yengillashtiradi, energiya sarftarini kamaytiradi, shu tariqa organizmning issiqlab ketish imkoniyatini kamaytiradi. larayonlarni masofadan turib boshqarish ham nurlanish manbayi bilan ishehi o'liasidagi masofani uzaytiradi va bu ishchiga ta'sir qiladigan radiatsiya kuchini kamaytiradi. Uskunalar yuzasini issiqlik chiqishini kamaytiruvchi materiaIlar bilan qoplash, ishchilami nur va shu'lalanish issiqligidan muhofaza qiladigan himoya ekranlarining qurilishi ham ijobiy natijalarr.i beradi. Bunda ekranlar vazifasini issiqlik ehiqishini kamaytiruvchi materiallar bilan qoplangan to'siqlar, pech tuyniklari ichida suv aylanib yuradigan sovutgichli ichi g'ovak uskunalar, suv purkaydigan to'siqlar, issiq gazlar haroratini kamaytiruvchi to 'siqlar bajarishi mumkin . Jumladan, domna pechlari va ayrim isitadigan pechlar yuzasini oqar suy aylanib yuradigan ichi g'ovak ekranlar bilan qoplash ish maydonchasidan havo haroratini sooe dan 2S-30oC gacha pasaytirishi, infraqizil nurlanishni ham bartaraf etishga erishiladi. Xonalardagi ortiqcha issiqlikni yo'qotishda shamollatish ham muhim rol o'ynaydi. Ayrim ish joylari va zonalarida normal mikroiqlimni vujudga keltirish uchun havo dushlari tashkil qilinadi. Shu asnoda qator ishlab chiqarish korxonalarida havoni mo 'tadillashtirish (shamollatish)dall keng foydalani!adi. Mchnat qilish va dam olishning oqilona rejimini tashkil qiJisn uchun , ish kUlluni qisqartirish, qO'shimcha tanaffuslar joriy etish, samarali hordiq chiqarish uchun sharoitlar yaratish yo'li bilan amalga oshiriladi. Bu borada mamlakatimizda yuqori haroratli sexlardagi ko'pgina kasblar uchun 6 soatli ish kuni belgilangan. Bunda ishni o'z vaqtida bosh lash, ko'p smenali ishlarda esa issiq davrni (soat 12 dan - 16 gacha) smenalar o'rtasida bir me'yorda taqsimlash lozim. QO'shimcha tanaffuslami (tushlik tanaffusidan tashqari) necha mana va qancha muddatga tashkil etish fiziologik tckshirishlar asosida belgilanadi. Ulaming davomiyligi toliqish belgilarini yo'qotishga va tashqi muhitga mosJashuv jarayonini me'yorga solishga imkon beradigan bo'lishi kerak.
3.4. Ishlab chiqarish havosi tarkibidagi changlar, ularning zararli ta'siri
Sanoatda, gishloq xo'jaligida bajariladigan ishlarning hammasida, transport vositalarining ishlatilishida changlar hosil bo' ladi va ajraladi. Bunday changlar kelib chiqish manbaiariga ko'ra: tabiiy va sun' iy changlarga bo'linadi. Tabiiy changlar - inson faoliyatiga bog'lig bo'lmagan holda hosil bo'ladigan changlar. Bunday changlar shamol va kuchli bo'ronlar ta'sirida qum va tuproq yemirilgan qatlamlarining uchishi, o'simlik va hayvonot olamida paydo bo')adigan changlar, vulqonlar otilishi, kosmosdan keladigan changlar (kosmik jismlaming yerga tushishi, yonib ketishidan hosil bo'ladigan changlar) kiradi. Tabiiy changlarning migdori tabiiy sharoitga, havoning holatiga, yil fasliga, aniqlanayotgan zonaning qaysi TIlintaqada joylashganligiga bog' lig. Masalan, atmosferadagi changlar miqdori shimoliy tumanlarga nisbatan janubiy tllmanlarda, o'rmon zonalariga garaganda cho'l zonalarida, qish oylariga nisbatan YOZ oylarida ko' proq bo'lishi ma'lum. Ma'lumotlarga qaraganda, har bir kllbometr havo tarkibida katta shahar hududlarida 6 ming atrofida, avtomobil vositalaridan ajraladigan qurum va tutunlami ham go'shib hisodlaganda 30 ming atrofida har xii kattalikdagi chang zarralarini tashkil etadi. Sun'iy changlarga sanoat korxonalarida va qurilishlarda insonning bevosita yoki bilvosita ta'siri natijasida hosil bo' ladigan changiar kiradi. Jumladan, cho'yan va po'lat ishlab chiqarish pechlaridan, issiqlik elektr stansiyalarida (IES) ko'mir yoqilishidan, qurilish ishlarida yer qazish ishlari, portlatish ishlari, sement ishlab chiqarish, tog'lardan rna'danlami qazib olish ishlari va boshqa ishlarda juda ko'p miqdorda changlar ajraladiki, bu changJami atrof muhitga chiqarib yuborish natijasida tabiatga halokatli ta'sir ko'rsatishi ma'lum. Shuningdek, sanoatning ba'zi bir tarmoqlarida, masalan, kimyo sanoatida xavfli sanoat changlari ajralib, ularning chiqarib yuborilislU fojiali holatlarni vujudga keltiradi. Changlaming zararli ta'sirlari ulaming kimyoviy tarkibiga bog' lig. Changlar kattaligi bO'yicha 3 guruhga bo'linadi : 1 - yirik changlar (kattaligi 10 mkm dan katta bo'igan changlar). Bunday changlar o'z og'irligi ta'sirida yerga tushadi; 2 - mayda changlar (kattaligi 10 mkm dan 0,25 mkrn gacha bo'lgan changlar) bunday changlar yomg'ir, gor 38 yog'ishi natijasida yerga tushishi mumkin; 3 - ultramikroskopik changlar (kattaligi 0,25 mkm dan kichik changlar, ular yerga qo'nmaydi). Ishlab chiqarish changlarining inson organizmiga ta 'siri ko'p omillarga bog'liq. Ularga chang zarrachalarining kattaligi, shakli, uning havodagi miqdori, ta'sir etish muddati, ulaming fizik-kimyoviy xossa!ari, ish jarayonining muhiti va boshqa ta'sirlar kiradi