Hayot faoliyati

muhofaza qilish xalqaro ittifoqi (MSOP)dir.

Suvlik, ya’ni dengiz muhitini xalqaro-huquqiy muhofaza qilish,

odatda umumbashariy va mintaqaviy darajalarda olib boriladi.

Universal bitimlar ichida eng muhimlari quyidagilardir:

birinchidan, Dengizni neft bilan ifloslantirishning oldini

olish bo‘yicha London konvensiyasi (1954-yil, o‘zgartirishlar

bilan 1958-yilda kuchga kirdi);

ikkinchidan, Dengizni chiqitlar va boshqa materiallar bilan

ifloslantirishning oldini olish bo‘yicha konvensiya (1972-yilda

6

tuzilgan va shu yili kuchga kirgan). Ushbu Konvensiya dengizda

har qanday ekologik zararli bo‘lgan moddalarni ko‘mishni tartibga

soladi. Bunday hodisalar oqibatlarini tugatish maqsadida

1969-yilda Ochiq dengizda neft bilan ifloslantirishga sabab bo‘-

ladigan avariyalarga (falokatlarga) aralashish to‘g‘risidagi Brussel

konvensiyasi qabul qilindi (1975-yildan kuchga kirgan).

O‘zbekiston Respublikasida favqulodda vaziyatlarning oldini

olish borasida dunyodagi nufuzli tashkilotlar bilan birga xorijiy

davlatlarning hukumat idoralari bilan ham yaqindan hamkorlik

ishlari olib borilmoqda. Jumladan, 1992-yilning noyabr oyidan

boshlab O‘zbekiston Respublikasi Davlat va fan-texnika qo‘-

mitasi (hozirgi Fan va texnologiyalar markazi) taklifiga binoan

Toshkentga Germaniya tabiiy ofatlar oldini olish IDNDR

qo‘mitasi, 1998-yildan boshlab O‘zbekiston Respublikasi Favqulodda

vaziyatlar vazirligi tomonidan Nemis xalqi taraqqiyoti

jamg‘armasi va Favqulodda vaziyatlarda rejalashtirish va fuqaro

muhofazasi akademiyasi bilan aloqalar o‘rnatildi.

Mustaqillik yillari, ayniqsa O‘zbekistonda Favqulodda vaziyatlar

vazirligi hamda favqulodda vaziyatlarda ularning oldini

olish va harakat qilish davlat tizimi shakllantirilgandan so‘ng

boshqa davlatlar bilan har tomonlama hamkorlik ishlarini olib

borish ishlari jadal rivojlandi. O‘zbekiston Jahon Sog‘liqni

saqlash tashkiloti tomonidan barqaror epidemiologik vaziyati

saqlanib qolgan mamlakat, deb e’tirof etildi.

O‘zbekiston Respublikasi 2008-yilda qarorgohi Parijda joylashgan

«Xalqaro epizootiya byurosining sertifikati» bilan taqdirlandi.

Ushbu hujjatga muvofiq, O‘zbekistonga sayyoramizning

ko‘plab mamlakatlarida keng tarqalgan va katta iqtisodiy

zarar yetkazayotgan qoramol o‘lati kabi infeksiyadan xoli mamlakat

maqomi berildi.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan 1996-

yilning 4-martida qabul qilingan «O‘zbekiston Respublikasi

Favqulodda vaziyatlar vazirligini tashkil etish to‘g‘risida»gi

farmoni favqulodda vaziyatlar vazirligi tashkil etishga huquqiy

asos bo‘ldi. Bu vazirlik Mudofaa vazirligi tarkibida bo‘lgan

«Fuqaro muhofazasi va favqulodda vaziyatlar boshqarmasi» negizida

tashkil etildi.

7

2011-yilning 24-avgustidagi 242-sonli «O‘zbekiston Respublikasi

Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat

qilish davlat tizimini yanada takomillashtirish to‘g‘risida» qarori

qabul qilindi. Bu qarorga ko‘ra O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’-

limi muassasalarida «Hayot faoliyati xavfsizligi» fanini o‘qitish

asosiy vazifa qilib belgilandi.

Unda «Umumta’lim maktablari, akademik litseylar, kasbhunar

kollejlari hamda oliy o‘quv yurtlarida, ishlab chiqarish va

turar joylarda aholini favqulodda vaziyatlarda harakat qilishga

o‘rgatish umumiy va majburiydir» deyilgan.

Ma’lumki, respublika iqtisodiyotida gidrotexnik inshootlarning

o‘rni beqiyos. Biroq, gidrotexnik inshootlardan unumli

foydalanish, buzilishlarini oldini olish, tozalash, ta’mirlash va

shu kabi ishlarni amalga oshirish, aholi va obyektlar xavfsizligini

ta’minlash davlat ahamiyatiga molik bo‘lgan asosiy masalalardan

biri hisoblanadi.

O‘zbekiston Respublikasining «Gidrotexnik inshootlar xavfsizligi

to‘g‘risida» gi qonuni bu boradagi huquqiy asoslardan

bo‘lib, uning 4-moddasida O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar

Mahkamasining, 5-moddasida mahalliy davlat hokimiyati

organlarining gidrotexnik inshootlar xavfsizligini ta’minlash

borasidagi vakolatlari belgilab berildi. Bu kabi inshootlarning

xavfsizligini ta’minlash ustidan nazorat olib borish O‘zbekiston

Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi katta va alohida

muhim suv xo‘jaligi obyektlari texnik holatini hamda bexatar

ishlashini nazorat qilish davlat inspeksiyasiga berildi. Ushbu

maxsus vakolatli organning gidrotexnik inshootlari xavfsizligi

bo‘yicha ko‘rsatmalari tarkibida gidrotexnik inshootlar bo‘lgan

korxona, muassasa va tashkilotlar uchun majburiy ekanligi

qonunda o‘z aksini topgan.

1999-yilda aholi va xalq xo‘jaligi obyektlarini texnogen va

tabiiy tusdagi favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish borasida

qator qonunlar qabul qilingan bo‘lsa, 2000-yilning 26-mayida

«Harbiy harakatlar olib borish paytida yoki shu harakatlar

oqibatida yuzaga keladigan xavflardan O‘zbekiston Respublikasi

aholisini, hududlarini, moddiy va madaniy boyliklarini muhofaza

qilish maqsadida o‘tkaziladigan tadbirlarning davlat

8

tizimi» vakolatlari, fuqarolarning huquq va majburiyatlarini

belgilab bergan O‘zbekiston Respublikasining «Fuqaro muhofazasi

to‘g‘risida» gi qonuni qabul qilindi. Qonunning 2-

moddasida «Fuqaro muhofazasi vazifalari» ko‘rsatib berildi.

Qonunga ko‘ra:

- aholini harbiy harakatlar olib borish paytida yoki shu

harakatlar oqibatida yuzaga keladigan xavflardan himoyalanish

harakatlari va usullariga tayyorlash;

- boshqaruv, xabar berish va aloqa tizimlarini tashkil qilish,

rivojlantirish va doimiy shay holatda saqlab turish;

- xalq xo‘jaligi obyektlarining barqaror ishlashini ta’minlash

yuzasidan tadbirlar kompleksini o‘tkazish;

- aholini, moddiy va madaniy boyliklarni xavfsiz joyga

evakuatsiya qilish;

- fuqaro muhofazasi harbiy tuzilmalari shayligini ta’minlash;

- aholini umumiy va yakka himoyalanish vositalari bilan

ta’minlash tadbirlariini o‘tkazish;

- aholini harbiy harakatlar olib borish paytidagi yoki shu

harakatlar oqibatidagi hayot faoliyatini ta’minlash;

- radiatsion, kimyoviy va biologik vaziyat ustidan kuzatish

va laboratoriya nazorati olib borish;

- qutqaruv va boshqa kechiktirib bo‘lmaydigan ishlarni

o‘tkazish;

- harbiy harakatlar olib borish paytida yoki shu harakatlar

oqibatida zarar ko‘rgan hududlarda jamoat tartibini yo‘lga

qo‘yish, saqlab qolish va hududlarni muhofaza qilish yuzasidan

boshqa tadbirlarni amalga oshirish»dan iborat, deb belgilandi.

Qonunning ikkinchi qismi 6-12-moddalarida «Fuqaro muhofazasiga

rahbarlik qilish, davlat organlari va tashkilotlarining

fuqaro muhofzasi sohasidagi vakolatlari» ko‘rsatib o‘tilgan.

Qonunning 6-moddasida mamlakat bo‘yicha fuqaro muhofazasiga

umumiy rahbarlik O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar

Mahkamasiga, Respublikada fuqaro muhofazasini boshqarish

O‘zbekiston Respublikasi FVV ga yuklatilgan.

O‘zbekiston Respublikasining 1993-yil 28-dekabrida qabul

qilingan «Standartlashtirish to‘g‘risida»gi qonunida bu boradagi

9

qator yo‘nalishlar aniq ko‘rsatib berilgan bo‘lib, ulardan biri –

tabiiy, texnogen va ekologik xarakterdagi favqulodda vaziyatlarni

e’tiborga olgan holda xalq xo‘jaligi obyektlarining xavfsizligini

ta’minlashdan iborat edi.

Respublikada standartlashtirish ishlarini tashkil etish,

muvofiqlashtirish va bajarish uchun qator tashkilotlar tuzilgan

va ular faoliyat ko‘rsatmoqda. Ulardan xalq xo‘jaligida-Vazirlar

Mahkamasi huzuridagi O‘zbekiston davlat standartlashtirish,

metrologiya va sertifikatlashtirish markazi («O‘zdavstandart»);

Loyihalashtirish va konstruksiyalashni o‘z ichiga olgan qurilish,

sanoat qurilish yo‘nalishi bo‘yicha – Arxitektura va qurilish

bo‘yicha Davlat qo‘mitasi (Davarxitektqurilish);

Tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va atrof-muhitni

ifloslanish hamda boshqa zararli harakatlardan qo‘riqlash borasida

Tabiatni qo‘riqlash davlat qo‘mitasi faoliyat ko‘rsatmoqda.

O‘tgan davr mobaynida, ya’ni 1996–2000-yillarda turli

tusdagi favqulodda vaziyatlarni oldini olish borasida huquqiy

asoslarni yaratish jaryoni umumiy-tashkiliy xarakterga ega

bo‘lgan bo‘lsa, 2000-yildan so‘ng qabul qilingan bu yo‘nalishdagi

qonunlar alohida sohalardagi munosabatlarni tartibga soladi.

Masalan, 2006-yil 26-sentabrdagi «Xavfli ishlab chiqarish obyektlarining

sanoat xavfsizligi to‘g‘risida»gi qonunini ko‘rish

mumkin.

Qonunda sanoat xavfsizligi talablari, ya’ni xavfli ishlab

chiqarish obyektini loyihalash, qurish va foydalanishga qabul

qilib olishga oid;

- bunday obyektdan foydalanishga oid;

- ishlab chiqarish obyekti xodimlariga qo‘yiladigan;

- xavfli ishlab chiqarish obyektidagi avariyaning kengayib

ketishiga yo‘l qo‘ymaslik va uning oqibatlarini tugatish bo‘yicha

harakatlarga tayyorgarlik ko‘rishga oid talablar va bu talablar

ustidan davlat nazoratini o‘rnatish belgilab berilgan.

Qonunda xavfli ishlab chiqarish obyektlarining sanoat

xavfsizligini ta’minlash, avariya holatlarini o‘rganish komissiyasi

O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan

tuzilishi belgilangan.

10

Umuman olganda mustaqillik yillarida mamlakat xavfsizligini

ta’minlash, ya’ni uning tarkibiy qismi bo‘lgan turli

tusdagi favqulodda vaziyatlarning oldini olish, ular xavfi va

oqibatlarini kamaytirish, insonlar nobud bo‘lishiga yo‘l

qo‘ymaslik maqsadida mamlakatda o‘ziga xos huquqiy-me’yoriy

asos shakllantirildi. Bu qonunlar va qonunosti hujjatlari

gumanistik xarakterga ega bo‘lib, ularda milliy mentalitet,

dunyo qarash, xalqaro huquq tamoyillari chuqur singdirilgan.

Chunki, bu soha jahon hamjamiyati tomonidan yangi qonunlar

yaratishni, uni hayotga tatbiq etish borasida o‘ziga yangi tizim

yaratishni talab etdi. Bu borada O‘zbekiston o‘ziga xos yangi

tizim yarata oldi va uning ishlash mexanizmini hayotga joriy

etdi. Aynan shu tizim mamlakatda ko‘plab favqulodda vaziyatlarning

oldini olmoqda, shuningdek, tabiiy tusdagi favqulodda

vaziyatlarda chet el mamlakatlariga o‘zaro yordam ham

ko‘rsatib kelmoqda.

«Hayot faoliyati xavfsizligi» o‘quv fanining akademik litsey

va kasb-hunar kollejlarida o‘qitilishi dunyoda yuz berayotgan

turli tusdagi favqulodda vaziyatlarni o‘quvchi bilishi, ular xavfini

oldindan aniqlash, yuz berganda muhofazalanish usullarini

o‘rganishi, to‘g‘ri harakat qilishni tashkil etishi hamda atrofdagi

yordamga muhtoj kishilarga yordam berishi, ularni xavfli

hududlardan olib chiqib ketishi, birinchi tibbiy yordam berishi,

shuningdek, bunday xavflardan moddiy boyliklarni muhofaza

eta olishiga qaratilgan.

Bugun yuz berayotgan turli tusdagi favqulodda vaziyatlarda

inson omilining ham o‘rni katta ekanligini anglagan holda,

tabiatga beparvolik bilan bo‘layotgan munosabat, o‘z kasbining

bilimdoni emasligi, mas’uliyat hissini shakllanmaganligi,

loqaydlik kabi illatlarning o‘rni katta ekanligini tushunib

olishlari kerak bo‘ladi.

Xulosa qilib aytganda, ushbu fanni o‘rgatishda asosiy e’tibor

shaxsiy va jamoat xavfsizligi asoslarini o‘rgatish, xavfli vaziyatlarni

ko‘ra bilish, uni baholash hamda favqulodda vaziyatlarda

uyda, ko‘chada, jamoat transportida bajarilishi kerak

bo‘lgan xatti-harakatlarni o‘rgatishga, fanni o‘qitish mobaynida

har bir o‘quvchi ongida o‘z-o‘zini va jamoat a’zolarini muhofa11

zalash stereotiplarini tarkib toptirish asosiy maqsad qilib qo‘-

yildi. Shunga binoan:

- ta’lim oluvchilarda favqulodda vaziyatlarda o‘z hayotini,

sog‘lig‘ini himoya qilishni o‘rgatishga oid bilimlar berish;

- favqulodda vaziyatlar sodir bo‘lganda ularning talofotlarini

bartaraf etishni o‘rgatish;

- favqulodda vaziyatlar natijasida shikastlanganda o‘z-o‘ziga

va o‘zaro yordam berish yo‘llarini o‘rgatish;

- xavfli vaziyatlarni oldindan ko‘ra bilish, baholash va

ulardan muhofazalanish yo‘llarini topishni o‘rgatish masalalari

fan mohiyatini tashkil etadi.