Havo muhitining fizik hususiyatlarini biologik umumsanitar ahamiyati. Reja

Havo muhitining fizik hususiyatlarini biologik umumsanitar ahamiyati. 

Reja 

1. Atmosferaning ekologik funksiyasi 

2. Atmosfera havosini ifloslantiruvchi asosiy manbalar va ularning insonlarga, boshqa organizmlarga salbiy ta’siri. 

3. Atmosfera havosini muhofaza qilish chora tadbirlari 

Xulosa 

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 


Buyuk mutafakkirimiz Abu Ali Ibn Sino aytganlaridek, “agar havoda chang va tutun bo’lmasa, inson ming yilgacha umr ko’rgan bo’lardi”. 
1. Atmosferaning ekologik funksiyasi 

Atmosfera yer sharining havo qobig'i bo'lib, biosferada hayot mavjudligini taminlovchi asosiy manbalardan biridir. Atmosfera barcha jonzotlarni zararli kosmik nurlardan himoya qilib turadi, sayyora yuzasidagi issiqlikni saqlaydi. Agar havo qobigl bo'lmaganida yer yuzasida kunduzi harorat +100 C va kechqurun-100 C harorat kuzatilgan bo'lar edi. Atmosferaning yuqori chegarasi taxminan 2000 km balandlikdan o'tadi, atmosfera bir necha qatlamlardan iborat bo’lib. Uning asosiy massasi 10-16 km balandlikkacha bo’lgan quyi troposfera qismida joylashgan, ob - havo va iqlim ko'p jihatdan atmosferadagi jarayonlar bilan bog'liq. Begona qo'shimchalari bo'lmagan atmosfera havosi quyidagi tarkibiy qismlardan iborat; azot-78.1%, kislorod 20.9%, argon va boshqa inert gazlar 0.95%, karbonat angidrid 0.03 %. Boshqa gazlarning miqdori nisabtan kam . Bundan tashqari havoda doim 3-4 % suv bug'lari. Chang zarralari bo’ladi. Atmosferadagi har bir gaz o'ziga xos fizik va kimyoviy xususiyatlarga egadir. Ammiak sintezi uchun asosiy xom ashyo bo’lgan azot-vodorod aralashmasida 0,001% dan ortiq bo’lmagan miqdorda kislorod bo’ladi. Bundan toza modda tabiatda mavjud emas, shu sababali ular tabiiy manbalardan sun’iy yo’l bilan hosil qilinadi. Toza kislorod olish uchun boshlang’ich xom ashyo havo hisoblanadi. Havoning tarkibi va tarkibiy qismlarining fizik xossalari quyidagi jadvalda keltirilgan.
Havoning tarkibi va tarkibiy qismlarining fizik xossalari 

Tarkibiy qism	Haxodagi miqdori, % hajm hisobida	Qaynash harorati, ºС, 760 mm sim. ust.	Kritik harorati температура, ºС	Kritik bosimi, atm.
Азот	78,09	–195,75	–146,9	33,54
Кислород	20,95	–182,47	–118,8	49,71
Аргон	0,93	–185,80	–122,4	48,0
CO2	0,03	–78,50	31,0	72,4
Неон	1,8 · 10^–3	–246,10	–228,7	26,86
Гелий	5,24 · 10^–4	–268,90	–268,0	2,26
Криптон	1 · 10^–4	–153,20	–63,8	54,18
Ксенон	8 · 10^–6	–108,10	16,6	57,64
Водород	5 · 10^–5	–252,80	–239,4	12,8

Havoning aosiy tarkibiy qismini azot, kislorod va karbonat angidrid tashkil qiladi. Bundan tashqari havoda ammiak sintezi jarayoniga ta’sir ko’rsatmaydigan inert gazlar uchraydi. Shu sababli toza azot olish uchun havodan kislorod va kabronat angidridni ajratib olish zarur. Bu vazifani ikki usulda hal qilish mumkin: kislorodni uchmaydigan yoki oson yutiladigan birikma sifatida bog’lash; havoni suyuqlantirish va rektifikatsiyalash yo’li bilan keyinchalik tarkibiy qismlarga ajratish.
Birinchi usul havoni cho’g’langan metall ustidan o’tkazishga asoslangan. Bunda kislorod metall bilan ta’sirlashib uchmaydigan birikma hosil qiladi va toza azot olinadi. Biroq bu usulning kamchiligi yirik tonnali ammiak sanoati uchun maqsadga muvofiq emas.
Shu sababli toza azot olishning asosiy usuli rektifikatsiyalash usulida ajratishga qaratilgan havoni suyuqlantirish hisoblanadi.
Bu usul havoda toza azot olish bilan birgalikda kislorod, argon va kamyob inert gazlar ham olish imkoniyatini berganligi tufayli kimyo, metallurgiya va sanoatning boshqa tarmoqlarida keng qo’llaniladi. Suyuqlantirish uchun havoni juda past haroratgacha sovitish kerak bo’ladi. Havodan suvitish vaqtida dastlab qizdirish issiqligi ajralib olinadi va quruq to’yingan bug’ hosil bo’ladi. Keyingi sovitish jarayonida to’yingan bug’dan kondentsatlanish issiqligi ajratib olinadi va havo suyuqlakka aylanadi. Suyuq havo olish uchun uni atmosfera bosimida qaynash harorati (–191,8 ÷ –193,7°С) oralig’ida sovitish zarur. Ma’lumki, gazlarni qaynash harorati bosimga bog’liq bo’ladi – bosim ortishi bilan qaynash harorati ham ko’tarilib boradi. Biroq har bir gaz uchun alohida qa’tiy harorat mavjud bo’lib, undan yuqori haroratda bu gaz suyuqlikka aylanmaydi, hatto yuqori bosimlarda ham. Bu harorat kritik harorat deyiladi va kritik haroratga ega gazlarni suyuqlanishi yuz beradiga bosim ham kritik deb nomlanadi. Havo uchun kritik harorat –140,7ºС.ni, kritik bosim esa 37,2 atm.ni tashkil qiladi.
Shunday qilib, havoni kritik bosimgacha ko’tarib –193,7 dan – 140,7ºС gacha bo’lgan haroratda uni kondentsatlash mumkin.
Biroq, tabiatda bunday quyi haroratga ega sovitish agentlari mavjud bo’lmaydi. Gazlarni bunday quyi haroratgacha sovitish muammosini 1852-yilda Joul-Tomson tomonidan kashf qilingan siqilgan real gazlarni harorati kengayish (drossellash) vaqtida o’zgarib, ko’p hollarda pasayishi haqidagi effektdan foydalanibgina hal qilish mumkin. Joul-Tomson effektiga asoslanib 1895-yilda K.Linda gazlarni suyuqlantirishning oddiy usulini ishlab chiqdi. K.Linda ishlanmasi keyinchalik ko’pgina olimlarning mehnatlarini rivojlanishiga va sanoatda keng qo’llanishiga olib keldi.
Ma’lumki, Mendeleyev-Klapeyron tenglamasiga muvofiq gazlarning bosimi, hajmi va harorati o’rtasida bog’lanish mavjud:
Bu tenglama faqat ideal gazlar uchungina amal qilinadi. Real gazlar parametrlarini hisoblash uchun, ayniqsa, yuqori bosim va quyi haroratli sohalarda Van-der-Vffls tenglamasi mos keladi:
Bu tenglamaga va b tuzatish maqsadida kiritilgan. Tuzatish gaz molekulalari orasidagi o’zaro tortilish kuchini (ichki bosim) hisobga oladi, Tuzatish b esa suyuqlanmaydigan gaz hajmi (molekulalar hajmi).
Bu tenglamadan keltirib chiqadiki, Mendeleyev-Kalpeyron tenglamasi bo’yicha hisoblab topilgan real gazlarning parametrlari siqilgach va kengaygandan keyin ideal gazlar parametrlaridan farq qiladi.
Real gazlarni kengayishida sodir bo’ladigan hodisalarni tushuntirish uchun
Quyi harorat termodinamikasida Joul-Tomsonning differensial va integral effektlari farqlanadi. Joul-Tomsonning differensial effekti uchun juda kichik bosimlarda haroratni o’zgarishi qabul qilinadi.
Siqilgan real gazlarni kengayishida sodir bo’ladigan hodisalarni tushuntirish maqsadida drossellash jarayonini o’rganish lozim. Drossellash - siqilgan gazlarni soplo orqali kengayishi jarayonini tashqi ish bajarmasdan erkin sarflanishi tushuniladi. Siqilgan gazlarni parametrlarini drossellashgacha P₁, V₁, T₁ bilan, drossellashdan keyin esa P₂, V₂, T₂ bilan belgilab olamiz.
Drossellash vaqtida gaz bosimi pasayadi va u kengayadi. Ideal gazlarning harorati doimiy bo’ladi, biroq barcha real gazlar uchun harorat o’zgaradi. Real gazlar drossellanishida ikki – ichki va tashqi ish bajariladi. Ichki ish gaz molekulalari o’rtasidagi o’zaro tortilish kuchini engish, tashqi ish – drossellashdan keyin ta’sir ko’rsatuvchi ayni bosimda gaz hajmlarini aralashtirish uchu sarflanadi. Termodinamikasining birinchi qonuniga ko’ra keltirilgan issiqlik gaz holatining o’zgarish jarayoniga, ichki energiyani o’zgarishiga va tashqi ish bajarilishiga sarflanadi:
∆Q = U₂ – U₁ + A₁,
bu yerda ∆Q – gazdan chiqqan issiqlik miqdori; U₁ va U₂ – jarayon boshlanishida va oxiridagi ichki energiya; A – gaz bilan bajarilgan tashqi ish.
Havo — gazlar, asosan, Yer atmosferasini tashkil etuvchi azot va kislorodningtabiiy aralashmasi. Havo va suv taʼsirida Yer sirtida muhim geologik jarayonlar sodir boʻladi, ob-havo va iqlim shakllanadi. Havo deyarli barcha tirik organizmlarning yashashi uchun zarur kislorod manbaidir (qarang Aeroblar, Nafas). Yoqilgʻining Havoda yonishidan odamlar oʻz turmush va ishlab chiqarish ehtiyojlari uchun zarur issiqlik olishda qadimdan foydalanib kelishadi. Utmishda olimlar Havoni mavjudlikning asosini tashkil etuvchi elementlardan biri deb hisoblashgan. Havonii mustaqil modda degan tushuncha 18-asr oxirigacha davom etib keldi. 1775—77 yil fransuz kimyogari A.La-vuazye H. tarkibida azot va kislo-rod, 1894 yil ingliz olimi U.Ramzay va J.Reley argon borligini isbotladi. Shundan keyin Havo tarkibida boshqa inert gazlar ham mavjudligi aniqdandi.
Havo — muhim kimyoviy xom ashyo manbalaridan biridir. Sof quruq Hing mol. m. 28.966, 0° da dengiz sathidagi bosimi 1013,25 GPa; kritik temperaturasi — 140,7°, kritik bosimi 3,7 Mpa, oʻzgarmas bosimdagi solishtirma issiqlik sigʻimi Sr 10,045-YU3j/(kg-K) (0-100° oralikda), oʻzgarmas hajmda esaS-8,3710-103j/ (kgK) (0-1500° oraliqsa); yoruqchik nurini sindirish koʻrsatkichi 1,00029, dielektrik singdiruvchanligi 1,000059 (0°da). Suvda eruvchanligi 0°da 0,036%, 25° da 0,22%. Atmosferaning Yerga yaqin qismi — troposferada massa jihatdan 80% ga yaqin Havo toʻplangan. Yer yuzidagi sof quruq havoning asosiy komponentlari jadvalda koʻrsatilgan.
Havoda juda oz miqdorda suv N20 (massa jihatdan 0,02—4%), sulfid angidrid §02, metan SN4, ammiak MN,, uglerod (P)-oksid SO, uglevodorodlar, xlorid kislota NS1. ftorid kislota NGʻ, simob bugʻlari, N§, yod I, radon Yap, ksenon Xe, shuningdek, azot (P)-oksid va koʻpgina boshqa gazlar boʻladi. Troposferada doimo maʼlum miqdorda toʻzon va baʼzi tasodifiy qoʻshimchalar uchraydi. Havodagi azot, kislorod va inert gazlar miqdori amalda oʻzgarmasdir. Tirik organizmlar nafas olganda, yoqilgʻi yonganda, metallar eritilganda va boshqalarda sarflanadigan kislorod miqdori yashil oʻsimliklar fotosintezi tufayli tiklanib turadi.
Vulkanlarning otilishi va radioaktiv elementlarning parchalanishi — inert gazlar (argon, geliy va radon) manbaidir. Gazlarning eng yengili — geliy Ne koinotga uzluksiz ravishda tarqalib turadi. Vodorod ham geliy kabi fazoga tarqaladi. Turli jarayonlar natijasida uning havodagi miqdori saqlanib turadi. H.dagi karbonat angidrid, suv bugʻi va toʻzon miqdori turli sharoitga qarab oʻzgarishi mumkin. Katta miqdordagi SO, fotosin-tez jarayonlariga sarf boʻladi va oke-an suvlariga yutiladi. Tabiatda kar-bonat angidrid yogʻoch va koʻmirning yonishi, tirik organizmlarning nafas chiqarishi, chirish va h.k. natijasida hosil boʻladi. U karbonatli togʻ jinslarining parchalanishi, vul-kan otilishidan ham yuzaga keladi.
Soʻnggi 100 yilda atmosfera H.si tarkibida SO, miqdori 10% ga ortdi. Uning asosiy qismi (360 mlrd. t) yoqilgʻi yoqish natijasida paydo boʻldi. Agar yoqilgʻi yoqish surʼatlari shu zaylda davom etsa, yaqin 50— 60 yilda atmosferadagi S02miqdori 2 baravar ortadi va ob-havoning keskin oʻzgarishiga sabab boʻlib, salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin.
Yoqilgʻi yoqish — H.ni ifloslantiruvchi gazlar (SO, N0, §02) ning asosiy manbaidir. Sulfid angid-rid H. kislorodi taʼsirida sulfat angidrid (§03) gacha oksidlanadi. §03 suv bugʻlari va ammiak bilan reaksiyaga kirishib, sulfat kislota N,§04va ammoniy sulfat (1MN4)2§04hosil qiladi. Bu birikmalar atmosfera yogʻinlari bilan birga Yer yuzasiga tushadi. Ichki yonuv dvigatelilan foydalanish H.ni azot oksidlari, uglevo-dorodlar va qoʻrgʻoshin birikmalari bilan nihoyatda koʻp ifloslantiradi. Sanoat korxonalari, issiqlik elektr st-yalari, avtotransport, oʻrmondagi yongʻinlar, boʻron va toʻzonlar H.da qattiq zarralar (chang , tutun) miqdorini shu darajada koʻpaytiradiki, natijada katta shaharlardagi Yer sir-tiga tushadigan quyosh radiatsiyasi ancha (20—40%) kamayib ketadi. Qattiqzar-ralarning koʻp miqdorda atmosferaga koʻtarilishi planetada iqlim oʻzgari-shiga olib keladi.
H.ning ifloslanishi odam, hayvon va oʻsimliklarning yashash sharoitini yomonlashtiradi, alohida kasalliklarning koʻpayishi va baʼ-zan oʻlimga sabab boʻladigan darajaga yetishi mumkin. H.ning radioak-tiv ifloslanishi ayniqsa xavfli (qarang Radioaktiv chiqindilar). H.ni ifloslanishdan saqlash maqsadida sanoat gazlari atmosferagʻa chiqarishdan avval tozalanadi (qarang Gazlarni tozalash).
Odamning normal hayot faoliyati uchun H.ning tarkibi, kislorod parsial bosimi katta ahamiyatga ega. H.dagi kislorodning dengiz sathidan yuqori parsial bosimi 213,32 GPa ni tashkil etadi; agar u 186.65 GPa gacha pasaysa, kishida kislorod yetishmasligi sezi-l&di, nafas olishi chuqurlashadi, qon aylanishi tezlashadi. eritrotsit miq-dori koʻpayadi va h.k. Parsial bosim 146,65 GPa gacha tushganda gipoksiya alomatlari yuz beradi. 66,66—89,93 GPa da hayot xavf ostida qoladi.
Suyuq havo zichligi 960 kg/m’ (— 192° temperatura va normal bosimda) boʻlgan zangori rangli suyuqchik. Uning tarkibi turgʻun emas, chunki kislorodning bugʻlanish temperaturasi (—183°) azotning bugʻlanish temperaturasi (—196°) dan yuqori boʻlganidan, suyuq H.da kis-lorod atmosfera H.siga qaraganda birmuncha koʻp. Suyuq H. tarkibida taxminan 54% kislorod, 44% azot va 2% inert gazlar boʻladi. Suyuq H. saqlanganda azot bugʻlanadi va natijada kislorodning nisbiy miqdori yanada koʻpayib qoladi. Suyuq H.ning fraksiyali bugʻlanishidan sof azot, kis-lorod, argon va boshqa inert gazlar olishda foydalaniladi. Suyuq H. poʻlat ballonlarda 150 atm bosimda saqlanadi, ballon qora rangga boʻyalib, ustiga "Siqilgan havo" deb yozib qoʻyiladi.
Sunʼiy H. (aniqrogʻi nafas olishga yaroqli gazlar aralashmasi — sunʼiy atmosfera) dastlab tibbiyotda kislorod tanqisligi kasalligi bilan ogʻrigan bemorlarni davolashda ishlatilgan (40—60% kislo-rodning oddiy H. bilan aralashmasi yoki 95% kislord bilan 5% SO, aralashmasi). Bunday sunʼiy gaz aralashmasidan aviatsiyada, konchilikqutqaruv ishlarida va boshqalarda foydalaniladi. Sunʼiy H. gʻavvoslik ishlarida ham muhim ahamiyatga ega. H. turli jarayonlarda, chunonchi yoqilgʻini yondirishda, rudalardan metallarni eri-tib olishda (domna va marten pechlarida), koʻpgina kimyoviy birikmalarni olishda kimyoviy agent sifatida ishlatiladi. H. kislorod, azot, inert gazlar olishda muhim sanoat xom ashyosidir. H.ning fizik xos-salaridan issiqdik va tovush oʻtkazmaydigan materiallar, elektr izolyatsiya qurilmalarida, elastiklik xossasidan pnevmatik shinalarda foydalaniladi. Siqilgan H. mexanik ishlarni bajarishda (pnevmatik mashinalar, purkash va toʻzitish qurilmalari, perforatorlar va h.k.) qoʻllanadi.
Havo — gazlar, asosan, Yer atmosferasini tashkil etuvchi azot va kislorodningtabiiy aralashmasi. H. va suv taʼsirida Yer sirtida muhim geologik jarayonlar sodir boʻladi, ob-havo va iqlim shakllanadi. H. deyarli barcha tirik organizmlarning yashashi uchun zarur kislorod manbaidir (qarang Aeroblar, Nafas). Yoqilgʻining H.da yonishidan odamlar oʻz turmush va ishlab chiqarish ehtiyojlari uchun zarur issiqlik olishda qadimdan foydalanib kelishadi. Utmishda olimlar H.ni mavjudlikning asosini tashkil etuvchi elementlardan biri deb hisoblashgan. H.ni mustaqil modda degan tushuncha 18-asr oxirigacha davom etib keldi. 1775—77 yil fransuz kimyogari A.La-vuazye H. tarkibida azot va kislo-rod, 1894 yil ingliz olimi U.Ramzay va J.Reley argon borligini isbotladi. Shundan keyin H. tarkibida boshqa inert gazlar ham mavjudligi aniqdandi.
H. — muhim kimyoviy xom ashyo manbalaridan biridir. Sof quruq H.ning mol. m. 28.966, 0° da dengiz sathidagi bosimi 1013,25 GPa; kritik temperaturasi — 140,7°, kritik bosimi 3,7 Mpa, oʻzgarmas bosimdagi solishtirma issiqlik sigʻimi Sr 10,045-YU3j/(kg-K) (0-100° oralikda), oʻzgarmas hajmda esaS-8,3710-103j/ (kgK) (0-1500° oraliqsa); yoruqchik nurini sindirish koʻrsatkichi 1,00029, dielektrik singdiruvchanligi 1,000059 (0°da). Suvda eruvchanligi 0°da 0,036%, 25° da 0,22%. Atmosferaning Yerga yaqin qismi — troposferada massa jihatdan 80% ga yaqin H. toʻplangan. Yer yuzidagi sof quruq havoning asosiy komponentlari jadvalda koʻrsatilgan.
H.da juda oz miqdorda suv N20 (massa jihatdan 0,02—4%), sulfid angidrid §02, metan SN4, ammiak MN,, uglerod (P)-oksid SO, uglevodorodlar, xlorid kislota NS1. ftorid kislota NGʻ, simob bugʻlari, N§, yod I, radon Yap, ksenon Xe, shuningdek, azot (P)-oksid va koʻpgina boshqa gazlar boʻladi. Tro-posferada doimo maʼlum miqdorda toʻzon va baʼzi tasodifiy qoʻshimchalar uchraydi. H.dagi azot, kislorod va inert gazlar miqdori amalda oʻzgarmasdir. Tirik organizmlar nafas olganda, yoqilgʻi yonganda, metallar eritilganda va boshqalarda sarflanadigan kislorod miqdori yashil oʻsimliklar fotosintezi tufayli tiklanib turadi.
Vulkanlarning otilishi va radioaktiv elementlarning parchalanishi — inert gazlar (argon, geliy va radon) manbaidir. Gazlarning eng yengili — geliy Ne koinotga uzluksiz ravishda tarqalib turadi. Vodorod ham geliy kabi fazoga tarqaladi. Turli jarayonlar natijasida uning H.dagi miqdori saqlanib turadi. H.dagi karbonat angidrid, suv bugʻi va toʻzon miqdori turli sharoitga qarab oʻzgarishi mumkin. Katta miqdordagi SO, fotosin-tez jarayonlariga sarf boʻladi va oke-an suvlariga yutiladi. Tabiatda kar-bonat angidrid yogʻoch va koʻmirning yonishi, tirik organizmlarning nafas chiqarishi, chirish va h.k. natijasida hosil boʻladi. U karbonatli togʻ jinslarining parchalanishi, vul-kan otilishidan ham yuzaga keladi.
Soʻnggi 100 yilda atmosfera H.si tarkibida SO, miqdori 10% ga ortdi. Uning asosiy qismi (360 mlrd. t) yoqilgʻi yoqish natijasida paydo boʻldi. Agar yoqilgʻi yoqish surʼatlari shu zaylda davom etsa, yaqin 50— 60 yilda atmosferadagi S02miqdori 2 baravar ortadi va ob-havoning keskin oʻzgarishiga sabab boʻlib, salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin.
Yoqilgʻi yoqish — H.ni ifloslantiruvchi gazlar (SO, N0, §02) ning asosiy manbaidir. Sulfid angid-rid H. kislorodi taʼsirida sulfat angidrid (§03) gacha oksidlanadi. §03 suv bugʻlari va ammiak bilan reaksiyaga kirishib, sulfat kislota N,§04va ammoniy sulfat (1MN4)2§04hosil qiladi. Bu birikmalar atmosfera yogʻinlari bilan birga Yer yuzasiga tushadi. Ichki yonuv dvigatelilan foydalanish H.ni azot oksidlari, uglevo-dorodlar va qoʻrgʻoshin birikmalari bilan nihoyatda koʻp ifloslantiradi. Sanoat korxonalari, issiqlik elektr st-yalari, avtotransport, oʻrmondagi yongʻinlar, boʻron va toʻzonlar H.da qattiq zarralar (chang , tutun) miqdorini shu darajada koʻpaytiradiki, natijada katta shaharlardagi Yer sir-tiga tushadigan quyosh radiatsiyasi ancha (20—40%) kamayib ketadi. Qattiqzar-ralarning koʻp miqdorda atmosferaga koʻtarilishi planetada iqlim oʻzgari-shiga olib keladi.
H.ning ifloslanishi odam, hayvon va oʻsimliklarning yashash sharoitini yomonlashtiradi, alohida kasalliklarning koʻpayishi va baʼ-zan oʻlimga sabab boʻladigan darajaga yetishi mumkin. H.ning radioak-tiv ifloslanishi ayniqsa xavfli (qarang Radioaktiv chiqindilar). H.ni ifloslanishdan saqlash maqsadida sanoat gazlari atmosferagʻa chiqarishdan avval tozalanadi (qarang Gazlarni tozalash).
Odamning normal hayot faoliyati uchun H.ning tarkibi, kislorod parsial bosimi katta ahamiyatga ega. H.dagi kislorodning dengiz sathidan yuqori parsial bosimi 213,32 GPa ni tashkil etadi; agar u 186.65 GPa gacha pasaysa, kishida kislorod yetishmasligi sezi-l&di, nafas olishi chuqurlashadi, qon aylanishi tezlashadi. eritrotsit miq-dori koʻpayadi va h.k. Parsial bosim 146,65 GPa gacha tushganda gipoksiya alomatlari yuz beradi. 66,66—89,93 GPa da hayot xavf ostida qoladi.
Suyuq havo zichligi 960 kg/m’ (— 192° temperatura va normal bosimda) boʻlgan zangori rangli suyuqchik. Uning tarkibi turgʻun emas, chunki kislorodning bugʻlanish temperaturasi (—183°) azotning bugʻlanish temperaturasi (—196°) dan yuqori boʻlganidan, suyuq H.da kis-lorod atmosfera H.siga qaraganda birmuncha koʻp. Suyuq H. tarkibida taxminan 54% kislorod, 44% azot va 2% inert gazlar boʻladi. Suyuq H. saqlanganda azot bugʻlanadi va natijada kislorodning nisbiy miqdori yanada koʻpayib qoladi. Suyuq H.ning fraksiyali bugʻlanishidan sof azot, kis-lorod, argon va boshqa inert gazlar olishda foydalaniladi. Suyuq H. poʻlat ballonlarda 150 atm bosimda saqlanadi, ballon qora rangga boʻyalib, ustiga "Siqilgan havo" deb yozib qoʻyiladi.
Sunʼiy H. (aniqrogʻi nafas olishga yaroqli gazlar aralashmasi — sunʼiy atmosfera) dastlab tibbiyotda kislorod tanqisligi kasalligi bilan ogʻrigan bemorlarni davolashda ishlatilgan (40—60% kislo-rodning oddiy H. bilan aralashmasi yoki 95% kislord bilan 5% SO, aralashmasi). Bunday sunʼiy gaz aralashmasidan aviatsiyada, konchilikqutqaruv ishlarida va boshqalarda foydalaniladi. Sunʼiy H. gʻavvoslik ishlarida ham muhim ahamiyatga ega. H. turli jarayonlarda, chunonchi yoqilgʻini yondirishda, rudalardan metallarni eri-tib olishda (domna va marten pechlarida), koʻpgina kimyoviy birikmalarni olishda kimyoviy agent sifatida ishlatiladi. H. kislorod, azot, inert gazlar olishda muhim sanoat xom ashyosidir. H.ning fizik xos-salaridan issiqdik va tovush oʻtkazmaydigan materiallar, elektr izolyatsiya qurilmalarida, elastiklik xossasidan pnevmatik shinalarda foydalaniladi. Siqilgan H. mexanik ishlarni bajarishda (pnevmatik mashinalar, purkash va toʻzitish qurilmalari, perforatorlar va h.k.) qoʻllanadi.