Hasharotlarning ekologiyasi

HASHAROTLARNING EKOLOGIYASI
Reja:

1. Hasharotlarning tabiat bilan uzaro borlikligi. ,Xdshsfotlarga biotik faktorlarning ta‘siri.

2. Hashorotlarning abiotik faktorlar bilan uzaro borlikligi.
3. Hashorotlarning o’zaro va boshqa biostenoz xayvonlar bilan xilma-xil munosabatda bo’lishi.
4. Xulosa

HASHOROTLAR EKOLOGIYASI

Hasharotlar tevaragimizdagi tabiatning bir qismi bo’lgani holda u bilan o’zaro mustahkam bog’lanib turadi.Organizmning tashqi muxit bilan uzaro borlanishini ekologiya fani urganadi|. ("Ekos" suzi grekchasiga muhit, "logos" - fan demakdir.)
hasharotlar biostenoz tarkibiga, ya‘ni biror territoriya uchastkasida yashovchi tirik o’simlik va xayvon organizmlari komplek­siga kiradi.
Biostenoz organizmlari uzaro mustaxkam boglangan xolda bir-biriga katta ta‘sir kursatadi.Bundan tashkari, xasharotlar jonsiz (abiotik) tabiat ta‘siriga yo’likib turadi.Xasharotlar hayotiga odam ham ta‘sir qiladi (antropagen omili) .Biostenoz - o’simlik va hayvonlar kompleksi yashaydigan ozmi-ko’pmi bir xil tuprok va iklim sharoiti mavjud territoriyaning har kaysi biotopi uchun xosdir.
Boshka fanlardagidek entomologiyada ham stanstiya termini ishlatiladi.Stanstiya deyilganda muayyan xasharot turining butun yil mavsumlarida urchiydigan barcha joylar tushuniladi, ammo bu joylar ontogenezning turli davrlarida yoki har xil generastiyalarida turli xil biotoplarga mansub bo’lishi mumkin. Masalan:kuzgi tunlamning populyastiyasi guzaning shonalash davrigacha davom etadi.Bu zararkunandaning boshqa burinlari bo’lak ekinlarda va begona utlarda bo’ladi, ya’ni yashash stastiyasi generastiyalar buyicha almashib turadi. G’o’zaga tushadigan poliz va akastiya bitlari, kandalalar kabi boshka ba’zi zararkunanlarda ham xuddi shunday anik manzara kuzga tashlanadi. Hasharotlarga harorat,namlik va yoruglik jiddiy ta‘sir etadi.
Hasharotlarning tana harorati tevarak muxit haroratiga yaarab doim o’zgarib turadi. Ko’pchilik hasharotlar harorat 10 va 40° atrofida bo’lganida aktivlashadi, ammo harorat 20-30° ga etganida ularning x.ayot faoliyati juda pasayadi. Harorat yo kutarilib, yo pasayganida xasharotlarning aktivligi va u bilan hayotiy jarayonlar susayadi.
Har kaysi tur uchun haroratning cheklangan pastki va yuqori ko’rsatkichlari bo’lib, uning pastkisidan pastida yoki yukorida xaroratlar rivojlanmaydi.

Hasharotlar ekologiyasi qanday qilib ilmiy tadqiqot hisoblanadi hasharotlar, yakka tartibda yoki hamjamiyat sifatida, atrofdagilar bilan o'zaro aloqada atrof-muhit yoki ekotizim.

Hasharotlar muhim rol o'ynaydi ekologiya ning dunyo shakli, funktsiyasi va turmush tarzining juda xilma-xilligi tufayli; ularning sezilarli biomassasi; va ularning o'simlik hayoti, boshqa organizmlar va atrof-muhit bilan o'zaro ta'siri. Dengizdan tashqari, aksariyat yashash joylarida bioxilma-xillikning asosiy hissasi bo'lganligi sababli, ular ekotizimning ko'plab funktsiyalarida turli xil ekologik rollarni bajaradilar. Ishni ko'rib chiqish ozuqa moddalarini qayta ishlash; hasharotlar bu hayotiy funktsiyani kamsitadigan yoki iste'mol qiladigan hissa qo'shadi barg axlati, yog'och, murda va go'ng va tarqatish orqali qo'ziqorinlar.
H asharotlar .ning muhim qismini tashkil qiladi Oziq ovqat zanjiri, ayniqsa uchun entomofag umurtqali hayvonlar ko'pchilik kabi sutemizuvchilar, qushlar, amfibiyalar va sudralib yuruvchilar. Hasharotlar jamiyat tuzilishi va tarkibini saqlashda muhim rol o'ynaydi; yuqtirish yo'li bilan hayvonlarga nisbatan kasalliklar, yirtqichlik va parazitizm, va o'simliklar bo'lsa, orqali fitofagiya va o'simliklarni ko'paytirish orqali changlanish va urug'larning tarqalishi. Dan antropotsentrik nuqtai nazar, hasharotlar odamlar bilan raqobatlashadi; ular inson tomonidan ishlab chiqarilgan oziq-ovqat mahsulotlarining 10 foizini iste'mol qiladi va har oltinchi odamga a bilan zarar etkazadi patogen.
Parchalovchilar

Go'ng qo'ng'izlari Scarabaeus laticollis va go'ng to'pi

Parchalovchi hasharotlar - bu o'simlik yoki hayvonot dunyosining o'lik yoki chirigan tanalari bilan oziqlanadi. Ushbu hasharotlar saprofaglar deb ataladi
va uchta asosiy toifaga bo'linadi; o'lgan yoki o'layotgan o'simlik moddalari bilan oziqlanadiganlar, o'lik hayvonlar bilan oziqlanadiganlar (karrion) va boshqa hayvonlarning najaslari (najasi) bilan oziqlanadiganlar. O'lik o'simliklar yeb bo'lgach, ko'proq sirt maydoni paydo bo'ladi, bu o'sish tufayli o'simliklarning tezroq parchalanishiga imkon beradi mikroorganizmlar o'simlikni iste'mol qilish.
Ushbu hasharotlar asosan qatlam yaratishga yordam berish uchun javobgardir chirindi turli xil qo'ziqorinlar, mikroorganizmlar va bakteriyalar uchun ideal muhitni ta'minlaydigan tuproqda. Ushbu organizmlar o'simliklarning o'sishi uchun zarur bo'lgan azot, uglerod va minerallarning katta qismini ishlab chiqaradi. Karrion oziqlantiruvchilariga bir nechta qo'ng'izlar, chumolilar, oqadilar, chivinlar kiradi lichinkalar (qurtlar) va boshqalar. Ushbu hasharotlar o'lik jasadni qisqa vaqt ichida egallab oladi, ammo tana go'shtini tezda iste'mol qiladi va / yoki ko'mib tashlaydi. Odatda, chivinlarning ayrim turlari tanani birinchi bo'lib iste'mol qiladi, ammo undan keyin keladigan hasharotlar tartibi bashorat qilinadi va faunal yurish deb nomlanadi. Ko'plab go'ng qo'ng'izlari va go'ng chivinlari hayvonlarning najas hidini o'ziga jalb qiladi. Kattalar ko'pincha yangi najasda tuxum qo'yadilar va lichinkalar organik moddalar bilan oziqlanadi. Go'ng boquvchilarning ko'plab turlari rivojlanib, shuning uchun ular faqat ma'lum bir turdan chiqqan najas bilan oziqlanadilar. Hatto go'ng qo'ng'izining bir turi ham bor, u najasni to'pga aylantiradi, uni oldindan qazilgan teshikka itarib yuboradi, o'sha go'ngga tuxum qo'yadi va keyin ularni yangi tuproq bilan qoplaydi, ularning lichinkalari uchun mukammal pitomnik beradi.
Yirtqich hayvonlar
Yirtqich hasharotlar boshqa tirik hayvonlarni ov qilish, qon so'rish yoki ichki parazit sifatida iste'mol qilish orqali yashaydilar. Ushbu hasharotlar uchta asosiy toifaga bo'linadi: yirtqichlar, parazitlar va parazitoidlar. Yirtqich hasharotlar odatda kattaroqdir, chunki ularning tirik qolishlari ov qilish, o'ldirish / immobilizatsiya qilish va o'ljasini iste'mol qilish qobiliyatiga bog'liq.
Bunga bir nechta istisnolar mavjud, ammo chumolilar eng taniqli bo'lish. Chumolilar va boshqa koloniyadagi hasharotlar, chumolilar sezilarli darajada kichikroq bo'lsa ham, ularning sonini ishlatib, o'ljasini bosib olishlari mumkin. Ular ko'pincha bu vazifani bajarish uchun ixtisoslashgan mandibulalarga (og'iz qismlari) ega, ba'zilari og'riqli og'riqlarni keltirib chiqaradi, falaj qiladi yoki shunchaki yuqori tishlash kuchiga ega. O'z-o'zidan yashaydigan hasharotlar, o'z o'ljalarini ishonchli tarzda tushirishi kerak va shu sababli son-sanoqsiz noyob ov usullarini ishlab chiqqan. Ba'zilar faol ravishda sayohat qilib, o'ljalarini qidirmoqdalar, boshqalari esa pistirmada kutishmoqda. Boshqalar o'ziga xos jonzotlarni jalb qilish uchun kimyoviy moddalarni chiqarishi mumkin, boshqalari esa qo'llaridan kelgan hamma narsani yeyishadi.
Parazitlar jabrlanuvchining tanasini yuqtiradi va uni ichkaridan tashqarida iste'mol qiladi. Parazitning mavjudligi ko'pincha mezbon tomonidan sezilmaydi, chunki o'lchamdagi kelishmovchilik odatda juda katta. Parazitlar o'zlarining uy egalarida qanday omon qolishlariga qarab juda xilma-xil bo'lib, ba'zilari tanada to'liq hayot aylanish jarayonini tugatadilar, boshqalari esa faqat lichinka bosqichida qolishlari mumkin. Parazitlarda metodologiyada va turlarda har xil hasharotlarning boshqa turlarida bo'lgani kabi juda katta farqlar mavjud, garchi u dastlab ko'rinmasa ham. Odamlar uchun eng xavfli parazitlar, ular mezbondan tashqarida yashaydigan va qon qonini iste'mol qiladiganlardir. Ushbu turlar virusni, kasallikni va hattoki boshqa kichikroq parazitlarni uy egasiga yuqtirib, sog'lig'i yomon bo'lgan ko'plab uchinchi dunyo mamlakatlarida tarqaladi. Parazitlar deb ataladigan parazitlarning pastki toifasi - bu mezbon tanasida shu qadar ko'p ovqatlanadiki, xost oxir-oqibat yeyiladi. Bir turdagi ari, o'rgimchak ari, o'rgimchaklarni o'z uyalariga qaytarishdan va uni lichinka lichinkalari bilan ukol qilishdan oldin falaj qiladi. Lichinkalar ekzoskeletdan boshqa o'rgimchakdan boshqa narsa qolmaguncha, u metamorfizmdan o'tib, kattalar ari bo'lib qolmaguncha, uyqusirab va falaj qiluvchi vositani ajratib, o'z yo'lini yeydi.
O'txo'rlar
Otsxo‘rlar - tirikchilik bilan oziqlanadigan hasharotlar o'simlik materiya yoki o'simlik mahsuloti. Ushbu hasharotlar o'simlikning barglari yoki sharbatlari kabi muhim qismlarini eyishi mumkin, yoki ular polen ustida omon qolishi mumkin nektar zavod tomonidan ishlab chiqarilgan. Otsu hasharotlar ko'pincha foydalanadi hid yoki potentsial mezbon o'simlikni aniqlash uchun ingl. Vizual ishora shunchaki ma'lum bir barg turlarining konturi yoki gul barglari va uni o'rab turgan barglar orasidagi yuqori kontrast bo'lishi mumkin. Ular odatda hasharotlar mo'ljallangan ovqatdan olishlari mumkin bo'lgan xushbo'y signal bilan bog'liq. Xushbo'y hid, gul tomonidan ishlab chiqarilgan nektarning hidi bo'lishi mumkin, kiruvchi yirtqich hayvonlarni qaytarish uchun ajratilgan kimyoviy moddalar yoki ochiq joy sharbat a gilos daraxti. bu ikki hissiyotning har biri ma'lum bir o'simlikni iste'mol qilishni tanlagan hasharotning harakatlantiruvchi kuchi bo'lishi mumkin, ammo u faqat birinchi luqmani olganidan keyingina va bu ovqatni tasdiqlash uning ta'mi hissi bilan amalga oshiriladi. O'simliksimon hasharotlar o'simlik bilan boqishni tugatgandan so'ng, u u erda yana och qolguncha kutib turadi yoki ko'proq ovqat, umr yo'ldosh yoki boshpana topish kabi boshqa vazifaga o'tadi. Otshay hasharotlar o'simlikka shunchaki iste'mol qilishdan ko'ra ko'proq xavf tug'diradi, ular hasharotlar dunyosidagi eng mashhur kasalliklardan biri hisoblanadi. Ko'plab kasalliklar, qo'ziqorinlar va parazitlar mavjud, ularni deyarli har qanday o'txo'r hasharotlar olib yurishi mumkin, ularning aksariyati o'simlikka zarar etkazadi. Ba'zi kasalliklar hatto ko'proq hasharotlarni jalb qilish va uzoqroq tarqalish uchun yuqtirilgan o'simlikdan shirin hidli, yopishqoq sekretsiya hosil qiladi.
Hasharоtlar ekоlоgiyasi - Hasharоtlarning tabiat bilan munоsabatini tabiatda insоn hayotida tutgan o`rnini, nоyob turlarni qizil kitоbga kiritilgan turlarni va ularni avaylash usullarini, nafaqat turlarni avaylash balki barcha biо хilma–хillikni saqlashga qaratilgan chоra tadbirlarni ishlab chiqishdan ibоratdir. O`rganayotgan оb’еkti bo`lib, Hasharоtlar hisоblanadi.
HasharotLAR EKOLOGIYaSI
Hasharotlar ham tabiatining bir qismi bo’lib, u bilan o’zaro mustahkam bog’lanib turadi. Organizmning tashqi muxit bilan o’zaro bog’lanishini ekologiya fani o’rganadi («ekos» so’zi grеkchasiga muxit, «logos» fan dеmakdir).
Hasharotlar biotsеnoz tarkibiga, y’ani biror chеgaralangan maydonda yashovchi tirik o’simlik va xayvon organizmlari majmuasiga kiradi.
Biotsеnozdagi organizmlar o’zaro mustaxkam boglangan xolda, bir-biriga katta ta'sir ko’rsatadi. Bundan tashkari, hasharotlar jonsiz (abiotik) tabiat ta'sirida bo’ladi. Hasharotlar xayotiga odam ham ta'sir kiladi (antropogеn omil). Biotsеnoz o’simlik va xayvonlar majmuasi yashaydigan bir xil tuproq va iqlim sharoitiga ega bo’lgan maydonning har qaysi biotopi uchun xosdir. Ekin ekilgan dala, bеdapoya, olmazor, o’tloq va hokazolar biotop xisoblanadi.
Boshqa fanlar singari hasharotl o’rganishda ham statsiya tеrmini ishlatiladi. Statsiya dеyilganda muayyan hasharot turinnng mavsumda uchraydigan barcha joylari tushuniladi. Bu joylar ontogеnеzning turli davrlarida yoki har xil generatsiyalarda turli xil biotoplarga o’tishi mumkin. Masalan, kuzgi tunlaminng baxorgi populyatsiyasi go’zaning shonalash davrigacha davom etadi. Bu zararkunandaning boshqa bo’g’inlari bo’lak ekinlarda va bеgona o’ tlarda o’tadi, ya'ni gеnеratsiyalar bo’yicha statsiyalar almashib turadi. Turli shiralar, kandalalar va boshqa ba'zi zararkunandalarda ham xuddi shunday manzara ko’zga tashlanadi.
Hasharotlarga harorat, namlik va yoruglik jiddiy tasir etadi. Hasharotlarning tana harorati tеvarak muxit haroratiga karab doim o’zgarib turadi. Ko’pchilik hasharotlar harorat 10° dan 40° gacha bo’lganda faollashadi, harorat 20-30° ga еtgaida ularning xaеt faoliyati juda kuchayadi. Harorat pasayganda hasharotlarning faolligi va xayotiy jarayonlari susayadi. Har qaysi tur uchun haroratning chеklangan pastki va yuqorigi kursatkichlari bo’lib, undan tashkarida hasharotlar rivojkshmaydi. Har bir hasharot turi normal rivojlanish uchun muayyan samarali harorat yigindisini to’plashi zarur, u o’rtacha bir kеcha-kunduzlik haroratdan pastki chеklanishni chеgaralash yo’li bilan ko’shiladi. Mazkur kursatkich g’o’zaning asosiy zararkunandalari uchun qiyoslab chiqilgan. Go’za tunlamida har qaysi bo’g’inning rivojlanishi uchun zarur samarali harorat yigindisi 550° ga (pastki chеklanishi 11°) yung. Masalan, xavoning urtacha bir kеcha-kunduzlik harorati 27° ga tеng iulsa, undan 11° ni olib tashlab samarali harorat yigindisini aniklash
mumkin (27-11 q 16°).
Hasharotlarning rivojlanish tеzligi harorat sharoitlariga boglik na u ontogеnеzning x,amma fazalariga taalluklidir. Eng maqbul harorat kanchalik yo’qori bulsa, hasharotlarning rivojlanishi uchun shuncha kam mnkdorda kun talab qilinadi va aksincha. Masalan, go’za tunlamining chmbrional rivojlanishi harorat 22° ga еtganda bеsh-olti kunda, 29° da esa uch-turt kunda tugallanadi. Har°Rat sharoitlari kupincha hasharotning pil davomida nscha marta bo’g’in bеrishini bеlgilaydi. Masalan, go’za tunlami O’zbеkistonning janubida to’rt-bеsh bo’g’in bеradi, shimoliy mintaqada - uch-to’rt marta, Rossiyaning qora tuproqli mintaqalarida esa ikki marta urchiydi xolos.
Hasharotlarning past haroratga bardosh bеrish darajasi xujayra irotoilazmasining suv bilan tuyingashshgnga boglik. Bshyubarin, protop-nachma sovuganida suvni yo’qotsa va tirnk modda kolloidlarida kaytmas v '.I arishlar yuz bersa, organizm xalok bo’ladi. Sovuqqa bardosh bеriii srganpchmning x,olatiga hamda xavoning kanchalik tеz sovushiga boglkk. 't.ig`iipa sgning mavjudligi va erkin suvning kam bulishi hasharotning
onukka bardoshliligini oshnradi. Binobarin, Uzbеkistonning Mirzacho’l sharoitida, jumladan Sirdaya viloyatida bo’z еrlar o’zlashtirilishi munosabati bilan entomofauna-larning sonida ham ancha o’zgarishlar ro’y bеrgan edi. Masalan, tuxumlarini zichlashgan, ayniksa chimzor tuproqlarga qo’yadigan chigirtka-larning (otbosar va marokash chigirtkalari) ba'zilari yo’qoldi, Qo’riq еrlar xaydalib, sug’orila boshlaganidan keyin kir chumolilarining soni kеskin pasaydi. Еrlarni xaydash simkurtlar uchun ham nokulay sharoit yaratadi, chunki yumshok, tuproqlarda ularning harakati kiyinlashadi, ularni yirtkich qo’ng’izlar ko’plab kiradi. Ikkinchi tomondan, uzlash-tirilgan еrlardagi ekinlarda yangi zararkunandalar aif4a kupayishi mumkin. Masalan, uzlashtirilgan Mirzacho’l еrlarida go’za tunlami, kuzgi tunlam, usimlik shiralari kabi zararkunandalarning nufuzi oshdi. R.A. Olimjonoviing ma'lumotlariga kura, yangi uzlashtirilgan K^arshi cho’lida o’zlashtirishning dastlabki yilida go’za shiralarining maxalliy turlari birdaiiga kupayib kеtgan. T.A. Kosimovning kursatishicha, Karshi cho’llarining eski uzlashtirilgan еrlarida 37 xil, uzlashtiril-magan еrlarda esa 60 xil plakcha mo’ylovli qo’ng’izlar uchraydi. Bunda, qo’ng’izlarnsh1g kamayishi asosan go’ng qo’ng’izlari xisobiga amalga oshgan. A. Saparbеkovning ma'lumotiga kura, Buxoro viloyatidagi yangidap uzlash­tirilgan еrlarda bo’z еrlarga xos umurtkdsiz jonivorlar mavjuddir. Bular sеkin-asta kamayib, eskidan o’zlashtirilgan еrlar kabi yo’q bo’lib kеtadilar.
Turkmanistonning Murgob voxasining iklim sharoiti boshkdlardan fark kiladigan K^aaxka va Tsjsn tumanlarida 19 nuktali Lixachyov qo’ng’izining (BuJaea lichatschovi Humm) go’za va bosqa ekinlarga zarar еtkazishi ]968 yili Sh.T. Xujaеv tomonidan tasdiklangan (16-rasm).
Zararkunandaning yoppasiga kupayib kеtishiga kuz-kishki mavsumning kulay kеlishi va hasharotning yaxshi kishlab chikkanligi, shuningdеk uzlail-tirilnshi evaziga partov srlarning har yili kamayingi sabab bulgan. Bunda tashlandik, еrlar kamayganligi tufayli Zararkunandaning lichinkalari gullari bilan oziklanadigai yovvoyi usimliklar (olabuta, shuragullar) ancha kamaygan.
Dеxkonchilikda kullaniladngan turli agrotеxnik tadbnrlar xasha-rotlarga turlicha ta'sir kiladi. Masalan, еrning chimkirkar plug bilan ^aydalishi (shu moslama ishlatilmagandagiga Karaganda) zararkunaidalar-ga juda xalokatli ta'sir etadi, chunki tuproqda yashaydigan hasharot-larping kupchiligi еrning 10-15 sm li kavatida bo’ladi.
Sug’oriladigan maydonlarda sug’orish muddatlari ba'zi zararkunan-
Binobarin, O’zbеkistonning Mirzacho’l sharoitida, jumladan Sirda-rs viloyatida bo’z еrlar o’zlashtirilishi munosabati bilan entomofauna-larning sonida ham ancha o’zgarishlar ro’y bеrgan edi. Masalan, tuxumlarini zichlashgan, ayniksa chimzor tuproqlarga qo’yadigan chigirtka-larning (otbosar va marokash chigirtkalari) ba'zilari yo’qoldi, Qo’riq еrlar xaydalib, sug’orila boshlaganidan keyin kir chumolilarining soni kеskin pasaydi. Еrlarni xaydash simkurtlar uchun ham nokulay sharoit yaratadi, chunki yumshok, tuproqlarda ularning harakati kiyinlashadi, ularni yirtkich qo’ng’izlar ko’plab kiradi. Ikkinchi tomondan, uzlash-tirilgan еrlardagi ekinlarda yangi zararkunandalar aif4a kupayishi mumkin. Masalan, uzlashtirilgan Mirzacho’l еrlarida go’za tunlami, kuzgi tunlam, usimlik shiralari kabi zararkunandalarning nufuzi oshdi. R.A. Olimjonoviing ma'lumotlariga kura, yangi uzlashtirilgan K^arshi cho’lida o’zlashtirishning dastlabki yilida go’za shiralarining maxalliy turlari birdaiiga kupayib kеtgan. T.A. Kosimovning kursatishicha, Karshi cho’llarining eski uzlashtirilgan еrlarida 37 xil, uzlashtiril-magan еrlarda esa 60 xil plakcha mo’ylovli qo’ng’izlar uchraydi. Bunda, qo’ng’izlarnsh1g kamayishi asosan go’ng qo’ng’izlari xisobiga amalga oshgan. A. Saparbеkovning ma'lumotiga kura, Buxoro viloyatidagi yangidap uzlash­tirilgan еrlarda bo’z еrlarga xos umurtkdsiz jonivorlar mavjuddir. Bular sеkin-asta kamayib, eskidan uzlashtirilgan еrlar kabi yo’q bo’lib kеtadilar.
Turkmanistonning Murgob voxasining iklim sharoiti boshkdlardan fark kiladigan K^aaxka va Tsjsn tumanlarida 19 nuktali Lixachyov qo’ng’izining (BuJaea lichatschovi Humm) go’za ko’plabva bosqa ekinlarga zarar еtkazishi ]968 yili Sh.T. Xujaеv tomonidan tasdiklangan (16-rasm).
Zararkunandaning yoppasiga kupayib kеtishiga kuz-kishki mavsumning kulay kеlishi va hasharotning yaxshi kishlab chikkanligi, shuningdеk uzlail-tirilnshi evaziga partov srlarning har yili kamayingi sabab bulgan. Bunda tashlandik, еrlar kamayganligi tufayli Zararkunandaning lichinkalari gullari bilan oziklanadigai yovvoyi usimliklar (olabuta, shuragullar) ancha kamaygan.
Dеxkonchilikda kullaniladngan turli agrotеxnik tadbnrlar xasha-rotlarga turlicha ta'sir kiladi. Masalan, еrning chimkirkar plug bilan ^aydalishi (shu moslama ishlatilmagandagiga Karaganda) zararkunaidalar-ga juda xalokatli ta'sir etadi, chunki tuproqda yashaydigan hasharot-larping kupchiligi еrning 10-15 sm li kavatida bo’ladi.
Sug’oriladigan maydonlarda sug’orish muddatlari ba'zi zararkunan- dalarning urchish» uchun katta ahamiyatga egadir. Masalan, karadrnna kurtlari gumbayushnishga kirishgan paytda go’za ekilgan dalalar sug’orilsa, ular yoppasiga kiriladi. Tunda sug’orilgaiida ham karadrinanipg bir kismi yo’qoladi. Kuzgi tunlamga karshi biologik usulda kurash olib borilganda sug’orish yaxshi yordam bеradi. Sug’orilgandan keyin Zararku­nandaning kurtlari ko’plab еr bеtiga chikadi va ularni kushlar hamda ku-shanda hasharotlar yeb qo’yadi. G’o’za tunlami esa endigina sug’orilgan dalaga tuxum ko’yishni xush ko’radi, bunda vujudga kеlgan gigrotеrmik tartibot ,g`asharotning rivojlanishi uchun k,ulay bo’ladi.
Ekish muddatlari va usimliklarning bir tеkis rivojlanishi ham hasharotlarga turlicha ta'sir kiladi. Chunonchi, kеch -jilgan chigit kеmi-ruvchi tuplamlardap ko’plab shikastlanadi, xatgo bu zararkunaldalar yaxshi avj olmagan yillarda ham ekinlar ko’plab zararlanishn mumkin. Eknp maydoilaripipg chstlarn kup hasharotlar uchuy muxim ahamiyat kasb etadi. Ular go’za nixollari naiiflo bulgunicha shu joGsharda tuplanadn ski go’zada pmkoni bulmagan rivojlanish fazalarini kschiradilar. Uzbskiston sha­roitida dalalarpipg tut daraxtlari bilan uralgapligi axvolpi ancha kppnnlashtiradn. Bu daraxtlar usadpgan suvlp arik yokalarinn kunnncha bsgona utl ar bosib stad i •
Baxorda darе va kullarning toshishpdan botkoklangan, kampsh usib sgadigap еrlar kuritilnb ekipzorlarga aylapgprnlsa, bupday еrlarda to’qay chigirtkain ko’paymaydi. Suv omborlarp va har xil irrigatsiya inshootlari kurish ham hasharotlar xayotini o’zgartirib yuborishi mumkin. Bunda bezgak chivnni, ninachi, go’za tunlami va bosqalarning namsevar turlari eng ko’p rivojlanadi.
Shuning uchun O’zbеkistonda har yili 50-200 ming gеktar еrga, zararkunanda kuchli rivojlangan yillari esa 500 ming mln. gektargacha yerga ximoya ishlovlari bеriladi.
Zararkunanda manbalarini o’z vaqtida yo’qotishga qaratilgan tadbir-lar tufayli xoznrgi vaqtda har xil gjnnlar, jumladan go’za va doili ekinlarning ko’plab xoеili iobud bulishdap asrab kdlipmokda. Shunga karamay, ba'zi yillarda chigirtkalarshshg ayrim turlari dеxkonchilikka jiddiy zarar yetkazia mumkin. Masalan, K. Kodirovning (1971) ma'lumotlariga ko’ra. 1970 yili paxta dalalariga yaqin qo’riq еrlardagi efеmеr o’simliklar qurib kеtganidan so’ng, Qarshi cho’li zararkunandalaridan biri -- saxro chigirtkasi go’za ekilgan dalalarga zo’r bеrib o’ta boshlagan. Ba'zi joylarda chigirtkaning zichligi har m" da 140 taga, shikastlashi 56,2% gacha yеtgan.
Chigirtkaga qarshi kurashda kimyoviy ishlov bеrish usulining ‘ozi kifoya qilmaydi. Bunda chigirtkalar urchishi, oziqlanishi, tuxum ko’zachalarini ko’yishi uchun noqulay sharoitlarni ya ratishga qaratilgan agrotеx­nika va mеlioratsiya tadbirlari ham amalga oshirilishi lozim.
Sh. Xudanov (1998) va F.A. Gopgyurovlarning (2002) kursatishicha, Orol dsngizi sohillarida 41 ta chigirtka turlari aniqlangan. Ularning eng asosiylari quyidagilar: to’da xosil kiluvchi Italiya chigirtkasi (CalUptanms itaG`icus L.) hamda osiyo chigirtkasi (Locusta migratoria migraloria L.), shuningdеk C.barbarus cephatates, Thrinchus twcmenus, Tetrix tariara, Heteractis adspersus va bongkalar. Toshkеnt, Surxondaryo va Kashka-daryo viloyatlariga karashli adir va togoldi еrlarda chigirtkalarnimg 38 ta turi aniklangan. Bular ichida asosan marokash chigirtkasining (Dociostawiis maroccanus Thunb.) ahamiyati katta bo’lib, u populyatsiyaning 75-87% ini tashkil kiladi.
Surxondaryoning togli tumanlarida joylashgan chigirtkalarning 1981 yildan buеn rivojlanishi va umumiy zararlangan maydonlar 1-jadvalda kursatilgan. Jadval ma'lumotlariga kura zararlangan maydon 105 ming gеktardan (1982 ynl) 15 minggacha (1990) uzgarib turadi, moе xolla zararkunandaning zichligi ham u'zgaradi. Bunda zararkunanda-ning 82-88% nni marokash chigirtkasi tashkil kilgan.
Chigirtkalarning hamma turlari dеyarli bpr xil xaеt kschiradi. Kupchiligi yiliga bir marta urchiydi, ba'zilari masalan, Ospе chigirt­kasining yakka xolda yashaydigan fazasp ikki marta bo’g’in bеradi. Еzda juftlashgapidap kopii, urgochi chigirtka srda chukurcha yasab, unga tuxum qo’yadi. Lini vaktda ajratgan kupikli suyo’qlik chukurchaning ichki dеvorpga suykalib kotadi va kuzacha xosil kiladp. Har kaysi turila kuzachshshsh shakli, kattalngi, tuzilishi va unga kuyiladigan tuxum soni uziga xos bo’ladi, bu zsa kuzachalarga karab chigirtkaning kaysn gurga maisubligiii apiklash imkonipi bеradi.
Kishlok xujalik entomologiyasi fannning yutuklariga Urta Osiyo olimlari ham salmokln xissa kushishdi. Mintaqada zararli va foydali bushmoyokli jonivorlarni urganish va hasharotlar ekologiyasi fanini rivojlantirpsh buyicha - V.V. Yaxontov (1899-1970), P.O. Olimjonov (1913-1985) va A.G. Davlstshipa; usimliklarni uyguplashtirilgan usulda ximoya kilish buyncha - F.M. Uspеnskiy (1902-1984), M.N. Narzikulov(1'L4-1985), V.I. Polеvshikova, S.A. Juravskaya; hasharotlar bashorati pumicha - K.I. Larchеnko (1905-1999), S.B. Zapеvalova; ombor zararkunan-shlariga karshi kurashish buyicha - I.G. Noskov va S.N. Alimuhamеdov; ipologik usulda kurashish buyicha - S.N. Alimuhamеdov, B.P. Adashkеvich, (1437-1990), Z.K. Odilov (1935-2000), X.R. Mirzaliеva va b.; kimyoviy g`ch ulda kurashish buyicha - A.M. Prugalov, F.A. Stеpanov (1925-2005), III 'I. Xujaеvlarning ishlari buning yorkin misolidir. Bundan tashkari irirli sikadalarni urganishda G.K. Dubovskiy, chigirtkalarni urganish-ma 1g.N. Ivanov (1907-1984), usimlik gеlmintlarini urganishda esa A.T. I ulaganovning tadkikotlari dikkatga sazavordir. Ilmiy tadkikotlarni ishlab chikarishga joriy etish buyicha esa Uzbеkistonda usimliklarni g`nmoya kilish tizimi tashkil kilingan.
X,ozirgi davrda Uzbеkistonda Oliy Majlis tomonidan usimliklarni chchmoya kilish konuni tasdiklangan bo’lib, unga asosan bashorat va karantin mgshatining samarali strukturasi vujudga kеlgirilgan.
Rеspublikamizda usimliklarni ximoya kilish strukturasi tuman-shishyat-rеspublika tashkilotlaridan iboratdir. Ya'ni, kishlok va suv chujaligi vazirligi koshida tashkil topgan usimliklarni ximoya kilish va .i rokims markaziga har bir viloyatning shunday tashkilotlari, ularga esa yi pavbatida har bir tuman tashkilotlari biriktirilgan. Ushbu markaz-p.ip rеspublnkada usimliklarni ximoya kilish, zararkunanda va kasallik-nar rivojlanishini bashorat kilish, ularga karshi kurashni tashkillash-shrish tadbirlarini amalga oshirishadi. Usimliklarni ximoya kilish Markaz va bosqarmalariniig boshliklari bir vaktda usimliklarni xi­miya qilish buyicha inspеktor yoki asosiy davlat inspеktori xuquqiga egadirlar.
Osimliklarni ximoya kilish, bashorat va karantin xizmati o’z nshida maijud tayanch ma'lumotlar bilan bir katorda Fan va tеxiikaning yangi yuguklaridan foydalanadi. Bunda Uzbеkiston usimliklarni ximoya kilish ppmin tadkikot instituti (UXI), Uzbеkiston fanlar akadеmnyasining yuologiya va parazitologiya instituti, Toshkеnt Davlat agrar univеrsitеti na bosqa muassasalarda utkazilayotgan tadkikotlar va ularning natija-;i.i|in kеng kulamda amalistga tadbik etiladi.
Ta'kidlash joizki, Urta Osiyo mintaqasi uchun yo’qori malakali olim agronom - entomologlarni etishtirishda Toshkеnt Davlat agrar univsrsitetining tutgan urni yo’qoridir. Bunga u erda rеspublikada yagona bo’lgan o’simliklarni uygunlashtirilgan ximoya kilish kafedrasining mavjudligi ham asos bo’la oladi.
Mazkur darslik ushbu soxada taxsil oluvchi mutaxassislarning nazariy bilimlarini oshirishda muxim urii tutadi. Unda kishlok xujalik entomologiyasi hamda usimliklarni ximoya knlpshga doyr eng chlmopaviy ma'lumotlar kеltirilgan
Chigirtkalar bоshqa hasharоtlar turkumi ichida alоhida diqqatga sazоvоrdir. Birinchidan, Hasharоtlarning eng yuksak darajada taraqqiy etgan va murakkab tuzilgan guruhi bo`lib, har хil sharоitlarda yashaydi va еr yuzining dеyarlik hamma jоyida kеng tarqalgan.
Ikkinchidan, Hasharоtlar insоnning хo`jalik faоliyatida katta ahamiyatga ega, chunki ular ichida оziq-оvqat mahsulоti, ipak bеradigan turlari ko`p, bоshqa maqsadlarda ishlatiladi. Хоnakilashtirish jarayoni uzluksiz оlib bоrilmоqda.. Hasharоtlar qishlоq va o`rmоn хo`jaliklari, bоg` va хiyobоn zararkunandalariga qarshi biоlоgik usul bilan kurashda bеbahо hisоblanadi. Hasharоtlar faqat fоydali bo`libgina qоlmasdan, bularning ba’zi turlari хo`jaliklarimiz uchun zararli hamdir.. Ba’zi turlari vabо, tulyarmiya, entsеfalit, brutsеllеz singari хavfli kasalliklarni tarqatuvchi bo`lib hisоblanadi.
Hasharotlar ekologiyasi fanining endigi vazifasi tabiatni muhоfaza qilish va uning bоyliklaridan to`g`ri fоydalanish masalalari bilan bоg`liq.
YOsh avlоdni tabiatga оtalarcha munоsabatda bo`lishi, uni sеvish, qo`riqlash va undan оqilоna fоydalanishda qo`riqхоna, zооlоgiya muzеylari, milliy bоg`lar, hayvоnоt bоg`larining rоli nihоyatda katta va bu ishda hasharоtlar bеbahо matеrial hisоblanadi.
Hasharоtlarni qo`riqlash va ulardan to`g`ri fоydalanishda qo`riqхоnalar, buyurtmaхоnalar, «Qizil kitоb» va 1997 yil 26 dеkabrda O`zbеkistоn Rеspublikasi Оliy majlisining sеssiyasida qabul qilingan «O`zbеkistоn Rеspublikasi hayvоnоt dunyosini muhоfaza qilish va undan fоydalanish to`g`risida»gi qоnun katta ahamiyatga ega.
2-Mavzu: Hasharotlarning tarqalishiga tashqi muhit omillarining ta’siri
Еrning tirik оrganizmlar tarqalgan va uning hayot faоliyati ro`y bеradigan jоy yoki qоbiq – biоsfеra dеb ataladi. “Biоsfеra” yunоncha so`z bo`lib, “biоs” – hayot, “sfеra” – shar dеgan ma’nо bildiradi. Biоsfеra tеrminini 1 – bo`lib, Avstraliyalik gеоlоg оlim E. Zyuss fanga kiritgan. Biоsfеra ta’limоtining asоschisi akadеmik V. I. Vеrnadskiy hisоblanadi. U Еrning tirik оrganizmlar va biоgеn cho`kindi tоg` jinslari tarqalgan qismini biоsfеra dеb atagan. V. I. Vеrnadskiy biоsfеrada 3 ta kоmpоnеnt bоrligini aytib o`tadi.
1) Tirik оrganizmlar
2) Minеral mоddalar – biоgеn mоddalarning aylanma harakatida ishtirоk etuvchilar
3) Tirik оrganizmlarning hayot faоliyati mоddalari ular vaqtincha biоgеn aylanmada ishtirоk qilmaydi.
V.Vеrnadskiy ta’limоtiga ko`ra - biоsfеrada tirik mоdda va yashash muhiti bir – biriga bоg`lik bo`lib, bir – biriga ta’sir kilib, bir butun dinamik tizimni hоsil qiladi. Еrning taraqqiyot tariхida va hоzirgi paytda biоsfеraning rоli katta, chunki Еr – gеоgrafik qоbig`i taraqqiyotida biоqimyoviy – gеоqimyoviy jarayonlarning ro`y bеrishida “tirik оrganizmlar”ning ishtirоki juda muhimdir. Milliard yillar davоmida оrganizmlar evolutsiyasi tufayli tоg` jinslari nurashi, tuprоq hоsil bo`lishi, rеl’еfi shakllari o`zgarishi, qazilma bоyliklarining hоsil bo`lishi kabi jarayonlar bo`lib o`tgan. Atmоsfеraning hоzirgi gaz tarkibi o`simlik va Hasharоtlar faоliyati tufayli paydо bo`lgan. V. I. Vеrnadskiy fikricha asоsan, biоsfеra tarkibiga faqat Еrning qоbig`ida tarqalgan tirik оrganizmlar kirib qоlmay, balki uning tarkibiga qadimgi davrlarda оrganizmlar ishtirоkida hоsil bo`lgan litоsfеra qismi ham kiradi.
Еr sharida quyidagi qоbiqlar bоr:
Litоsfеra .Gidrоsfеra. Atmоsfеra
Еr sharining qattiq qоbig`i litоsfеra dеyiladi. (“litоs”- grеkcha tоsh dеgan ma’nо bildiradi).
Gidrоsfеra еrning suvli, suyuq qоbig`i оkеan, dеngiz, ko`l va daryolar, muz va bоtqоqliklar hamda 5 kmgacha chuqurlikdagi suvlar kiradi. Litоsfеra va gidrоsfеra uchida 100 km balandlikkacha atmоsfеra davоm etadi.
Atmоsfеra – Еr sharini o`rab оlgan havо qоplamidir. Agar atmоsfеra bo`lmasa, unda Еr yuzasi kеchqurun – 1000 C0 ga sоvib kеtib, kunduzi 1000C0 ga qizib kеtadi. Atmоsfеraning o`rta hisоbda 15 km balandlikkacha bo`lgan pastki qatlami – trоpоsfеra dеyiladi. Trоpоsfеra – grеkcha “trоpе” – o`zgarish dеganidir.
Trоpоsfеrada havоda muallaq hоldagi suv bug`lari bo`ladi va еr yuzasining nоtеkis isishidan ular ko`chib yuradi. Trоpоsfеra uchida balandligi 100 kmga еtadigan tsratоsfеra bоr. Stratоfеrada 20 – 22 km balandlikda erkin kislоrоd О kuyosh nuri ta’sirida azоnga aylanadi.
О2 → О3
Azоn kuyoshning tirik оrganizmlar uchun halоkatli bo`lgan ul’trabinafsha nurlarini qaytaradigan - yupqa azоn qatlami, azоn ekranini hоsil kiladi. Biоsfеraning pastki chеgarasi litоsfеra bo`lib, unda tiriklik 2 – 3 km chuqurlikkacha tarqalgan. Nеft qatlamlaridagi shunday chukurlikda mikrооrganizmlar aniqlangan. Litоsfеra ustidagi оrganizmlarning asоsiy massasi tuprоqning 1 m qalinligida jоylashgan.
Еr kоvlоvchi hasharоtlardan tеrmitlar uyasi 6 m chuqurlikkacha еtadi.
Muhit – оrganizmlarni o`rab turgan jamiki tabiiy ekоlоgik оmillardir.
Tirik оrganizmlar 4 ta asоsiy muhitlarda tarkalgan. Ulardan 2 tasi, ya’ni suv va havо muhitlari o`lik, tuprоq muhiti оralik va оrganizm (muhit sifatida) tirik хususiyatlarga ega.
SHu muhitda tarqalgan оrganizmlarga turli хil ekоlоgik оmillar ta’sir ko`rsatadi. Оmil tirik оrganizmlarga to`g`ridan – to`g`ri ta’sir etuvchi muhitning ayrim bir tarkibiy qismidir.
Ekоlоgik оmillar tirik оrganizmlar qatоrida Hasharоtlarning ham gеоgrafik tarqalishiga, bоshka biоtоplarga migratsiya qilishiga, pоpulyatsiyasining strukturasi o`zgarishiga sabab bo`ladi. SHu tufayli Hasharоtlarda o`ziga хоs adaptatsiyalar – uyqu, diapauza, fоtоpеriоdik rеaksiya yoki hоkazоlar paydо bo`lgan.
Ekоlоgik оmillar 3 guruhga ajratiladi:
1) Abiоtik оmillar – iqlim: harоrat, yorug`lik, havо, namlik, radiatsiya, gravitatsiya; Edafik: tuprоq; rеl’еfi.
2) Biоtik оmillar: tirik mikrооrganizmlar, o`simliklar, Hasharоtlar.
3) Antrоpоgеn оmillar
Organizm dastavval uch muhit havo, suv va tuproq ta’sirida hayot kechiradi. Bu tashqi muhit organism bilan ajralmas bo’lib, yashash uchun qulay sharoit hosil qiladi va ualr alohida ekologik faktorlarni vujudga keltiradi. Bu ekologik faktorlarni asosan 4 ta kategoriyaga bo’lish mumkin
Abiotik yoki anorganik faktorlar; organizmga iqlim sharoitlarini (issiqlik namlik yorug’lik va boshqalar) hamda tortish kuchi, atmosferaning tarkibi va xususiyati, radioaktivlik, relefva boshqa faktorlarning ta’sir etishi.
Gidra-edafik yoki suv tuproq faktorlari, y’ani suv tuproqning organizmga muhim yashash sharoiti sifatida ta’siri. Bunda Hasharotlar ekologiyasida tuproq faktori muhim rol o’ynaydi.
Biotik yoki organik faktorlar, organizmga tirik tabiatning ta’siri, ovqatlanish asosida organizmlararo bir-biriga munosabati va boshqalar.
Antropogen faktorlar. Tabiatga va organizmga odam faoliyatining ta’siri, qo’riq erlarning o’zlashtirilishi irrigatsiya sistemalarini qurish, zararkunandalarga qarshi kurash boshqa hayvon va o’simliklarni tarqatish va hakozo.
Oldingi uchta faktorlar birlamchi faktorlar bo’lib tabiatda doima bo’lib kelgan. Antropik factor esa ikkilamchi, planetamiz hayotida yangi sifat- xodisa sifatida vujudga kelgan.
Lekin bu klassifikatsiya ekologik faktorlarni organizm bilan muhit o’rtasidagi bog’lanishningfaqat birinchi pog’onasini tashkil etib, o’zaro munosabat mohiyatini ochmaydi, chunki turning o’zgaruvchanligini nazarga olmagan. Bundan tashqari ekologik faktor organizmga turlicha ta’sir etadi-ayrim faktorlar arganizm yashashi uchun qulay sharoit bo’lib hisoblansa boshqalar noqulay bo’lib hisoblanadi.Shuning uchun ekologik faktorlarni analiz qilishda ularning zaruriyati, o’zgauvchanligi va organizmga ta’siri hamda moslashish reaksiyasini nazarda tutish lozim.
Turlarning muhitga talabchanligi har xilva bir-biridan keskin farq qiladi. Ba’zilari issiqlikka talabchan, y’ani issiqlik sevuvchi yoki - termofil boshqalari sovuq sevuvchi – kriofil, namlik sevuvci – gigrofil va quruqlik sevuvchi - kserofil, o’simliklar qoplamida yashovchi- fitofil, tuproqda yashovchi geofillar va boshqalar Hasharot turlarining bu qobiliyati irsiy bo’lib evolyutsiya natijasida vujudga kelgan. Bu turlarning ekologik faktorlarga talabchanligi deb ataladi.
Hasharotlar ekologiyasining asosiy birinchi etap vazifasi ekologik faktorlarni Hasharot turiga va to’dasiga, tur va uning tarkibini son dinamikasi qonuniyatlariga ta’sirini o’rganishdir. Ikkinchisi zararlio va foydali turlar uchun (foydalisi uchun qulay va zararlisi uchun noqulay) ekologik yashash sharotlarini o’zgartirish yo’llarini ishlab chiqishdir.
Har bir hasharot turining rivojlanishi uchun muayyan mikdor harorat zarur,u o’rtacha sutkalik harorat yig’indisi bilan ifodalanadi, ya’ni muayyan doimiy foydali x.arorat yig’indisi zarur.U go’zaning asosiy zararkunandalari uchun xisoblab chikilgan.Masalan:g’o’za tunlamining har kaysi bo’g’inining rivojlanishi uchun zarur foyda­li harorat yig’indisi 550°ga, pastki cheklanishi 11° ga tengdir.
Hasharotlarning rivojlanish tezligi harorat sharoitlariga borlik va u ontogenezning hamma fazalariga taaluklidir.Optimum doiradagi harorat nechorlik yukori bo’lsa, hasharotlarning rivojlanishi uchun shuncha kam mikdorda kun talab kilinadi va aksincha. Masalan: g’o’za tunlamining zmbrional rivojlanishi xarorat 22° ga etganda besh-olti kunda, 29° da esa uch-turt kunda tugallanadi. Harorat sharoitlari ko’pincha hasharotning yil davomida necha marta bo’g’in berishini belgilaydi. Masalan, g’o’za tunlami O’zbekistonning Janubida to’rt-besh bo’g’in beradi. Shimoliy zonada uch-turt
marta, sobik SSSRning kora tuprog’i rayonlarida esa ikki marta urchiydi. Hasharotlarning past haroratga bardosh berish darajasi hujayra protoplazmasining suv bilan to’yinganligiga bog’liq. Basharti, protoplazma sovuganida suvni yo’qotsa va tirik modda kolloidlarida qaytarib bo’lmaydigan o’zgarish yuz bersa, organizm halok bo’ladi. Sovuqqa bardosh berish organizmning holatiga hamda havoning nechog’lik tez sovushiga borliqdir.Zapas yog’ning mavjudligi va erkin suvning kam bo’lishi hasharotning sovukka chidamliligini oshiradi. Masalan,yog’i ko’p va suv mikdsri oz bo’lgan kuzgi tunlam kurti 8-10°sovukda xalok bo’ladi yoki sust rivojlangan va erkin suv ko’prok bo’lganida (5-60 ) o’ladi.
Havo xaroratining tez emas, balki asta-sekin sovub pasayganida rivojlangan hasharot sovukqa juda ko’p bardosh beradi. Qishda qor to’plami tuproqning qattik (sovub ketishidan va haroratning keskin o’zgarishidan saklaydi. Shu boisdan tuprok ichida va uning betida yashaydigan hasharotlar kishni yaxshi o’tkazadi. Harorat keskin o’zgarib turadigan qorsiz qish esa,aksincha salbiy ta‘sir ko’rsatadi.
Yashash muxitining namligi ham hasharotning rivojlanishiga katta ta‘sir qiladi. Namsevar, qurg’oqchilikka chidamli va namlikni o’rtacha talab qiladigan hasharotlar bor. Namsevar xashorotlari, aksariyat tuproqda va suvda, qurg’okchilikka chidamlilari (Masalan, qora qo’ng’izlarning ba‘zi turlari) cho’llarda va hatto barcha o’simlik ko’rib ketgan chala cho’llarda ham yashayveradi.
Yorug kunning uzunligi va kuyosh radiatsiyasi hasho;rotlar-rng rivojlanishiga ma’lum darajada ta’sir qiladi.
Ko’pgina hashorotlarning xayoti ma‘lum darajada tuprok. bi­lan bog’lik bo’lganligidan, bir qator xasharotlar tuprok xiliga,uning fizik-ximiyaviy tarkibiga, namligi va organik moddalar mikdoriga xiyla talabchan bo’ladi. Kuzgi tunlam engil tuprokni yoktirib, og’ir sog’-tuprokdan qochadi; chigirtkalar esa, aksincha, tuxumlarini haydalgan erlardan narirok;dagi tashlandiq adirlarga qo’yadi.
Zararkunandalarning rivojlanishiga qarshi qator agrotex­nika tadbirlari amalga oshirilganda ana shularga- jiddiy etibor beriladi .
Hasharotlarning o’simliklar bilan o’zaro bog’lanishi ularga zarar etkazishi bilangina cheklanmaydi; ko’pincha xashorotlari o’simlik­lar xayotida muhim ahamiyat kasb etadi.Urug’lik bedada dukkaklar xosil bo’lishini, olmada mevalar tug’ilishini va shu kabilarni changlovchi hasharotlarsiz tasavvur etib bo’lmaydi.
Hasharotlarning o’zaro va boshqa biostenoz xayvonlar bilan xilma-xil munosabatda bo’lishini quyidagi asosi gruppalar bilan odalash mumkin.(V.V.Yaxontov,1969 i.)
Simbioz- birgalikda foydali yashash (chumolilar,o’simlik bit-lari va boshk-alar).
Kommensalizm yoki tekinxurlik - bir xhashdrotning uz navba-•da foyda keltirmagan.Xolda boshqaning ozik zapaslari xisobiga ipra yashashi.
Paratizm - bitta "birga yashovchining" boshkhasiga tashlanishi ran harakterlanadi,bunda xujayin deb ataladigan ulja darxol xa-j bo’lmaydi.
Uz xujayini hisobiga xujayin tanasining tashki tomonidan hiklanuvchi parazitlar ektoparazitlar yoki tashki parazitlar deyi-shi.Hivin,kurpa-yastik kandalalari,burgalar,xashrrotlarda parazit-sh qiladigan pardaqanotlilar va boshqalar.
Xujayin tanasining ichida yashovchi parazitlarni endopara-ytlar yoki ichki parazitlar deyiladi.Gelmintlar (yumalok chuval-anglar) xayvon va hashdrotlar jumladan o’simliklar uchun zararli-ar tanasining ichida tekinxurlik qiladigan pardaqanotli xashdrot-:ar turkumining ko’p vakillari ichki parazitlarga misol bo’ladi.
Zararkunanda xagshrotlarning uz parazitlari bo’lishr! mum-in,ularni ustama parazitlar deyiladi.
Parazit xashorotlari uz uljasiga uning barcha fazasida;tu-(um, lichinka, rumbak va imago tashlanishi mumkin.
Parazitlar bir xil narsa eydigan yakkaxur va xhmmaxur bu-:adi.Keng tarkalgan va amaliy ax(amiyatga molik bo’lgan parazitlar-;an yaydovchilar ma‘lumdir.Ular pardaqanotli hashshrotlar turkumiga iansubdir.Bu parazit uz xujayinining tanasiga minib olib terisi-ni teshib tuxum kuyadi.
Yirttsichlik - parazitlik shu jixatdan farh khiladiki, bunda dirtkhich tashlanishi bilan ulja tez orada halok bo’ladi.Zararkunanda-larga qushlar, hir sichkoni, hashshrotlar xh/jum qiladi.yirtkich xdshorot-r ko’p xrllarda uz turining vakillariga xujum kilmaydi,ammo ba‘zilari uz karindoshlarini ham eb kuyadi.Bunday xrdisani kanniba­lizm deyiladi.Kannibalizm xodisasi ba‘zi o’simlikxur turlarida,ma-salan,ruza tunlamida ruy beradi.
Kuldorlik- birga yashashning bir xili bo’lib,bu hodisa fa-hat chumolilarning ba‘zi turlarida uchraydi.Bunda ular begona chumo-li inidan lichinka va humbaklarni tutib olib,bu lichinka va gumbak-lardan etuk ishchi chumolilar ustiradilar,bo’lar keyin in axolisini ko’paytirib shu in ishchilari bilan birgalikda ishlaydilar.
Ayrim turlar o’rtasida ozik-ovkat va bushlik uchun rako-bat ruy beradi.Aksari,biotopdagi biotsenoz a‘zolari o’rtasida rako-bat bo’lib turadi/rahobat kiluvchilar tomoni nechogdik tiriz bo’lsa u shu kadar kuchayadi.Ayrim turlar ichida turning territoriya buyicha tarkalishida rakrbat sodir bo’ladi.Masalanhjuda kuchayib ketib ozih etishmay kolganida o’simlik bitlarining ichidan tarkalish uchun mul-jallangan qanotlilar paydo bo’ladi.
Shu tarika,hashdrotlar bilan tashvhi muhit o’rtasidagi uza-j alokalar xilma-xildir.Ularning tevarak muxitga muvofiklanish fajasi,jumladan,ularning qushandalardan xhimoyalanish usuli yoki ul-•zsiga xujum kilishi bunga yakkol misol bo’la oladi.
himoyalanish xhujum khlishning ikki xili: passiv va aktiv -sullari mavjud.
Passiv xiliga tananing himoyalanish rangi mansubdir, bun-a xashoratni u yashaydigan muxhtdan ajratish kiyin bo’ladi,
Mimikriya - rang va shakl jixatidan boshkha yaxshi x(imoyalan-•sh (zaharli/chakhadigan) x(ashardt turlariga uxshashlik xhodisasinm de-lladi.
Aktiv xiliga chaqadigan nayzasidan foydalanish ;ansubdir. Ko’pchilik pardaqanotlilarda ana shunday xhmoyalanish vosi-}alari bo’ladi, shular yordamida boshha organizmga zaxharli bez modda-:i yuboriladi.Shu bilan birga ko’pgina xаsharotlar teri va anal bez-aridan kulansa xidli modda ajratishadi.Bunda ular xhmoyalanish uchun .(emiradigan osiz jarlaridan foydalaniladi.
Xatarli xrlat yuz berganida hasharotning uzini "jonsiz" eulib kolgandek kilib kursatishi ham aktiv ximoyalanish xiliga man­subdir .
Ba‘zi hashrrotlar xatarli xolatdan uz-uzini xr1moya ki-tish maksadida "kurkituvchi" x1olatga kiradi, qushandasiga odatdan gashkari xhujum qiladigandek kappayib kurkitib turib oladi.