Harbiy-texnik instituti m. X. Rustambayev

6-§. Jinoyat subyekti va jinoyatchining shaxsi 

Jinoyatning umumiy va maxsus subyektining ajralmas qismi 

hisoblangan umumiy va maxsus belgilaridan tashqari yana sud-tergov 

amaliyotida belgilanishi shart bo‘lgan belgilar ham mavjud. Ularga 

ayblanuvchi shaxsi, huquqiy maqomi (sudlanganlik va uning huquqiy 

oqibati sifatida retsidivlikning ma’lum turi), sodir qilingan jinoyatda har 

bir ayblanuvchi xulqining obyektiv xususiyati (tashkilotchi, dalolatchi, 

bajaruvchi va h.k.) kabilar kiradi. 

Shuni ta’kidlash kerakki, jinoyat huquqi va kriminologiyada bir 

qarashda  o‘xshash bo‘lgan, lekin mazmun va mohiyatiga ko‘ra har xil 

bo‘lgan jinoyat subyekti  va jinoyatchi shaxsi tushunchalari  o‘rtasidagi 

munosabatlar shubhasiz muhokama qilinadi

1

. 

Jinoyat  subyekti  tushunchasini aybdorning shaxsi tushunchalaridan 

ajrata bilish lozim. Ularning har ikkisi ham bir odamni ifodalaydi. Ammo 

ularning huquqiy ahamiyati har xil. 

Jinoyat  subyekti  tushunchasi jinoyat-huquqiy kategoriya bo‘lib, 

jinoyatchi shaxs tushunchasiga nisbatan konkretroq va shu bilan birga 

jinoiy javobgarlikka tortish sharti sifatida bir qator qonunchilik belgilariga 

ega. Aybdor shaxsi – ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan shaxsning barcha 

ijtimoiy ahamiyatli xususiyatlaridir. Bu jinoyat huquqida jinoiy 

javobgarlikning individuallashtirish funksiyasini bajaruvchi ijtimoiy 

ahamiyatli tushunchadir. Kriminologiya predmetining muhim tarkibiy 

qismi bo‘lgan jinoyatchi shaxs muammosi  jinoyat-huquqiy ahamiyatga 

ham ega. Jinoyat subyekti belgilarining mavjudligi jinoyatchini aybdor deb 

topish uchun yetarli  va jinoiy javobgarlik asosi hisoblanadi. Biroq jazoni 

individuallashtirish uchun hamda jinoiy javobgarlik va jazodan ozod 

qilishda jinoyatchining shaxsi e’tiborga olinishi zarur. Jazo tayinlashning 

umumiy asosi sifatida jinoyatchining shaxsini ham hisobga olish mumkin. 

Jinoyatchi shaxsining bir qator xususiyatlari jazoni yengillashtiruvchi  va 

og‘irlashtiruvchi holatlarda ham o‘z ifodasini topgan. Jinoyatchi shaxsini 

hisobga olish yengilroq jazo tayinlash va shartli hukm qilishda ham o‘z 

1

 

Хотя  некоторые  авторы  предлагали  их  отождествлять  (См.:  Карпец  И.И.  Проблемы  преступности.  –  М.: 

1969. – 

С. 102). 

259 

 

                                                           

---

aksini topgan. Bundan tashqari, jinoyatchi shaxs to‘g‘risidagi ma’lumotlar 

ijtimoiy xavfliligi yo‘qolganligi munosabati bilan yoki chin ko‘ngildan 

pushaymonligi munosabati bilan javobgarlik va jazodan ozod qilishda, 

jazoni  o‘tashdan muddatidan ilgari shartli ravishda ozod qilish va jazoni 

yengilrog‘i bilan almashtirishda hal qiluvchi muhim ahamiyatga ega. 

Shuningdek, ozodlikdan mahrum qilish jazosining muddatini belgilashda 

jinoyatchi shaxsning jinsi va yoshini hisobga olish jinoyat-huquqiy 

ahamiyatga ega. 

Ya’ni, jinoyat tarkibi doirasidan tashqarida bo‘lgan jinoyatchi shaxs 

xususiyatlari jazoni individuallashtirishda va javobgarlik hamda jazodan 

ozod qilishda yuridik ahamiyatga ega.