Harbiy-texnik instituti m. X. Rustambayev

7-§. Jinoyatning motivi va maqsadi, emotsional holat 

Jinoyat tarkibi subyekt  tomonining qasd kabi zaruriy belgilaridan 

tashqari, ba’zi jinoyat tarkibi tuzilishining o‘ziga xos xususiyatlari tufayli 

boshqa elementlari ham ajralib chiqadi. Ular jinoyat sodir etishdagi motiv 

va maqsadlar hisoblanadi. Ular ayb qatori shaxsning sodir etgan qilmishiga 

va uning oqibatlariga nisbatan bo‘lgan ruhiy munosabatning bildirish 

shaklini, mohiyati, darajasini ifodalaydi. Motiv va maqsad real 

harakatlarning aniq vazifalarini, vositalar tanlash va ularni hal etish 

usullarini qo‘yishni belgilaydi. Ularning asosida jinoiy qilmishning ideal 

xayoliy modeli vujudga keladi hamda shuning bilan, shaxsning ijtimoiy 

xavfli qilmishiga, ya’ni aybiga nisbatan real ruhiy munosabatini 

tug‘diruvchi fundamentni ko‘rsatadi.  

Har qanday qasddan sodir etilgan jinoyat qandaydir motiv va u yoki 

bu maqsadda sodir etiladi. Motiv va maqsadning ijtimoiy va kriminologik 

ahamiyati shundan iborat bo‘ladi. Shunday bo‘lsa-da, ba’zi tadqiqotchilar 

ehtiyotsizlik orqasida sodir etilgan jinoyatlarning motiv va maqsadlari 

mavjudligini turli xil shartlar bilan isbotlashga urinmoqdalar

1

. Bu esa 

1

 

См.: Российское уголовное право. Курс лекций. В 2-х т. – Владивосток: 1999, Т.1 – С. 437 (автор главы – 

Р.М. Михеев); Квашис В.Е. Преступная неосторожность. Социально-правовые и криминологические проблемы. 

– 

Владивосток: 1986. – С. 51. 

213 

 

                                                           

---

noto‘g‘ri, bunday yo‘sinda jinoyat-huquqiy va kriminologik 

yondashishlarning bu ko‘rinish bilan aralashib ketishiga yo‘l qo‘yiladi. 

«Odam xulq-atvorining motivi shundagina jinoyat motivi bo‘ladiki, 

qachonki motiv jinoiy qilmishning barcha muhim xususiyatlarini qamrab 

olganida, bu esa faqat qasddan sodir etiladigan jinoyatlarda bo‘lishi 

mumkin»

1

. 

Bundan tashqari, qonunchilik motiv va maqsadni aybning ehtiyotsizlik 

shaklidagi jinoyat tarkibining zaruriy va kvalifikatsiyalangan belgilari 

qatoriga kiritmaydi. Shuningdek, maqsad ko‘zlangan natija to‘g‘risidagi 

tasavvur bo‘lgani uchun hech ham ehtiyotsizlikning ichiga kiritish mumkin 

emas, deb hisoblash kerak emas. Shuning uchun ehtiyotsizlik orqasidagi 

jinoyatlarga muvofiq faqat motiv va maqsad to‘g‘risida gapirish mumkin, 

biroq jinoyat to‘g‘risida emas. 

Har qanday jinoyat tarkibi ham motiv va maqsadni ifodalayvermaydi. 

Bu ko‘rinish motiv va maqsadning kvalifikatsiyasiga ta’sir etuvchi jinoyat 

subyekt  tomoni fakultativ belgilarining jinoyat-huquqiy ahamiyatini aks 

ettiradi. 

Motiv muayyan harakatlarni sodir etishga bo‘lgan niyat bo‘lib, 

xususan, jinoyat motivi o‘zida, odam ruhiyatida ro‘y beradigan juda qiyin 

emotsional (hissiy) va irodaviy jarayonni namoyon etadi. Chunonchi, 

motiv jinoiy faoliyatga shaxsning faol qiziqtiruvchi omili (stimul) 

hisoblanuvchi kuch va shiddat bilan intilishni beradi. 

Xulq-atvorning boshqa shakllaridan huquqiy bahosi va o‘zining 

yo‘naltirilganligi bilan ajralib turuvchi jinoyat individ ijtimoiy faolligi bir 

ko‘rinishi bo‘lgani uchun, jinoyat motivining jinoyat-huquqiy va 

kriminologik tushunchasi faqat ruhiy poydevor asosida quriladi va shunga 

muvofiq, xulq-atvorning hamma asosiy ijtimoiy va ruhiy qonuniyatlari, 

uning me’yoriy bo‘lmagan xarakteri bilan bog‘langan xususiyatini hisobga 

olgan jinoyatga ham xosdir. 

Psixologiyada motiv ostida shaxs faolligi omili, ya’ni shaxs xulq-

atvori negizida yotuvchi harakatdagi kuch tushuniladi. Bunday kuchning 

manbai bo‘lib, ehtiyojlar, ya’ni hayotiy faoliyatning muayyan 

1

 

Рарог  А.И.  Квалификация  преступлений  по  субъективным  признакам.  –  СПб.:  «Юридический  центр 

Пресс», 2003. – С. 137-141. 

214 

 

                                                           

---

sharoitlaridagi anglangan va anglanmagan talablarning aks etishi kabilar 

ko‘rinadi

1

. Anglash jarayonida va ehtiyojlarni moddiylashtirishda shaxs 

ongining manfaatlar, qiziqishlar, intilishlar, istaklar va boshqa 

«elementlari» paydo bo‘ladi. Bu barcha mahsulotlar ehtiyojlar bilan 

chambarchas bog‘langan bo‘lib, ular asosida shakllanadi, genetik planda 

«ikkilamchi» hisoblanadi, biroq aynan ular shaxsning bevosita harakatdagi 

kuchi – motivni shart qilib qo‘yadi. 

Ko‘p hollarda manfaat shaxs faolligining qo‘zg‘atuvchisi bo‘lib 

hisoblanadi. Manfaat ehtiyojlardan hosil bo‘ladi. Psixologik tushunishda u 

o‘zida nimagadir shaxsiy ishtiyoqni

2

, ya’ni anglab yetilgan ehtiyojni 

namoyon etadi. Manfaatning anglab yetilganligi uni mayl (qiziqish)dan – 

ehtiyojning  anglab yetilmagan kechinmasidan farqlaydi. Vujudga kelgan 

manfaat va qiziqish, o‘z ehtiyojlarini qondirish yo‘llariga  ega. Shuning 

uchun ular ehtiyojni qondirishi mumkin bo‘lgan predmetni uchratganlarida 

xatti-harakatning motivi bo‘ladi. Ehtiyojning uning predmetida 

konkretlashganligi va bu muhim ehtiyoj bilan uni qondirishning sharoitlari 

o‘rtasidagi qarama-qarshilik motivning  – qilmishga undovchi psixika faol 

holatining vujudga kelishiga olib boradi

3

. 

Shaxsning manfaatlari uning ongida aks etgan holda, tasavvur, fikr-

mulohaza,  g‘oya, ideal ko‘rinishidagi motivatsion ahamiyat kasb eta 

boshlaydi. Bu motivning mohiyatini ko‘rsatuvchi tomon bo‘lib, uning 

asosida muayyan qilmishning oldindan kelib chiqadigan oqibatlarini 

hisobga olgan holda maqsadga muvofiqligi to‘g‘risidagi xulosani hosil 

qiladi. Biroq bunday xulosa o‘zidan-o‘zi harakatga olib keladigan niyat 

bo‘lavermaydi (jumladan jinoyatga olib keladigan). Shaxsning faolligi 

intilish, istak, qiziqish, ehtiros kabi emotsional (hissiy) kechinmalar ta’siri 

1

 

См.: Селиванов В.И. Сила потребности и волевое усилие. – В кн.: Проблемы формирования социогенных 

потребностей. – М.: 1964. – С. 40. 

2

 

А.Г. Ковалев, в частности, определяет интерес как «специфическое отношение личности к объекту в силу 

его жизненной значимости  и эмоциональной привлекательности». (Ковалев  А.Г. Психология личности. – М.: 

1965. – 

С. 101). 

3

 

Зелинский А.Ф. Осознаваемое и неосознаваемое в преступном поведении. – Харьков: «Вища школа», Изд-

во  при  Харьковском  Университете,  1986.  –  С.  41.;  Удовлетворенная  потребность  не  может  стать  мотивом 

поведения,  поэтому,  как  правильно  отмечает  болгарский  философ  С.  Попов,  интерес  личности  к  чему-либо 

возникает при наличии противоречий между потребностью и условиями ее удовлетворения, или, иначе говоря, 

при наличии препятствий к удовлетворению потребности. (Попов С. Сознание и социальная среда. – М.: 1979. – 

С. 160). 

215 

 

                                                           

---

ostida amalga oshadi. Hissiyot o‘zida ehtiyojning funksiyasini va subyekt 

tomonidan uning muhim ehtiyojlarini qondirish imkoniyatlarini baholashni 

namoyon etib, ular motivning dinamik (energetik) tomonini belgilaydi

1

. 

Natijada, motivning ta’sirchanligi kuch va hissiy kechinmalarning 

keskinligi, ya’ni kuchayganligi va nihoyat ehtiyojning muhimligi hamda 

uni qondirishning o‘sha paytdagi imkoniyatlari bilan aniqlanadi. Hissiy 

(emotsional) kechinmalarining o‘tishi shaxsning asab (nerv) sistemasi va 

ruhiy (temperament) holatiga ham bog‘liq bo‘ladi.  

Qasdning vujudga kelishidan oldin ba’zan murakkab jarayon –  turli 

imkoniyatlarni  o‘ylab ko‘rish: harakat qilish yoki harakat qilishdan 

tiyilish, qaysi yo‘l bilan va qanday usulda harakat qilishda ko‘rinadigan 

motivlar kurashi bo‘lib  o‘tadi

2

. Qaror qabul qilishda, oxirgi natijada 

subyektning keyingi irodaviy yo‘nalishini belgilaydigan eng kuchli 

bo‘lgan motiv yutib chiqadi.  

Ko‘pincha, affekt holatidagi va «aqlsiz» sodir etilgan jinoyatlarda 

subyekt  tomonidan ularning asl mohiyati aniqlanadi. Ba’zan bular 

subyektning ehtiyojlarni noto‘g‘ri aks ettirishidan kelib chiqadi. Turli 

odamlarda bir xil obyektiv shart bo‘lgan ehtiyojlar bir xil shaxsiy ma’no 

kasb etadi va ongda aks etgan holda ham doim jinoyatchining 

G‘ayriijtimoiyligini aniqlashni belgilash orqali singdiriladi. 

Yuridik adabiyotlarda muqarrar anglab yetilgan niyatlar kabi motivlar 

to‘g‘risidagi tushunchalar ustunlik qiladi. Biroq shaxsning muammolarini 

o‘rganuvchi ko‘pgina faylasuf va psixologlar har qanday harakatning 

haqiqiy motivi har doim ham uzoq to‘liq  anglab yetilmaydi deb 

hisoblaydilar

3

. 

Motivning mazmundor tomoni, ya’ni qilmishni (harakat yoki 

harakatsizlikni) anglash – uni sodir etishning xayoliy tasavvuri – har doim 

1

 

Мотивы  всякого  поведения,  в  том  числе  и  преступного,  имеют  две  стороны:  содержательную  и 

динамическую (энергетическую). (См. Асеев В.Г. Мотивация поведения и формирование личности. – М.: 1976. 

– 

С. 22; Мясищев В.Н. Личность и отношения человека. // Проблемы личности: материалы симпозиума. – М.: 

1969, т.1 – С. 69). 

2

 

Теплов Б.М. Психология. – М.: 1951. – С.191. 

3

 

См.:  Боровский  М.И.  Детерминизм  и  нравственное  поведение  личности.  –  Минск:  1974.  –  С.150-151;   

Леонтьев  А.Н.  Деятельность.  Сознание.  Личность.  –  М.:  1977.  –  С.201;  Якобсон  И.М.  Психологические 

проблемы мотивации поведения человека. – М.: 1969. – С.208; Спиркин А.Г. Сознание и самосознание. – М.: 

1972. – 

С.121; и др. 

216 

 

                                                           

---

ham bir xil ongda namoyon bo‘lmaydi, ba’zida esa, unda mutlaqo 

belgilanmaydi. Oxirgi holatda motivlashmagan xulq-atvor to‘g‘risida 

gapiriladi, garchi bunday motivlashmagan xulq-atvor bo‘lmasa ham. 

Bunday nomlanuvchi motivlashmagan xulq-atvorda (xatti-harakat) 

faqatgina motivning bitta kategoriyasi –  niyat mavjud. Yana motivning 

dinamik tomoni sifatida keluvchi hissiyot kamdan-kam hollarda to‘g‘ri 

anglab yetiladi. Juda ko‘p hollarda ular ong osti darajasida yoki faqat ichki 

ruhiy darajada boshdan kechiriladi va ular subyektning kechinmalaridan 

tashqariga chiqib ketmaydi.  Shuning uchun agar xatti-harakatning  o‘zini 

anglamasalar, ya’ni xohish va ularning natijalarini anglamasalar, 

motivning  anglab yetilganligi to‘g‘risida va shaxs qilmishini anglaganda 

bunday deyish mumkin emas.