Харакат таркиби двигателларининг таснифланиши

Teplovozlarda qo’llanuvchi dizellarning texnik tavsiflanishi bir-biridan farqlanadi(2.2-jadvalga keltirib o’tilgan). 2.3-jadvalda esa teplovoz dizellarining asosiy ko’rsatkichlari keltirib o’tilgan.

2.2-jadval. Teplovoz dizellarining texnik tavsiflanishi

Teplovoz turi	Davlat standartiga ko’ra belgilanishi	Samarali quvvat, kVt	Tirsakli val aylanishlar soin ayl/min	O’rtacha samarali bosim, MPa	Porshenning o’rtacha harakatlanish tezligi, m/s	Yoqilg’ining solishtirma sarfi (g/kVt*soat)
TE3	2D100, 10DN20,7/(25, 4×2)	1470	850	0,611	7,2	231
2TE10L(V)	10D100, 10DN20,78(25,4×2)	2200	850	0,912	7,2	218

Teplovoz turi	Davlat standartiga ko’ra belgilanishi	Samarali quvvat, kVt	Tirsakli val aylanishlar soin ayl/min	O’rtacha samarali bosim, MPa	Porshenning o’rtacha harakatlanish tezligi, m/s	Yoqilg’ining solishtirma sarfi (g/kVt*soat)
–	18D100, 12DN20,7/(25,4×2)	2650	850	0,912	7,2	318
M62, 2M62, DM62	14D40, 12DN23/30	1470	750	0,795	7,55	218
TEP60	11D45, 16DN23/30	2200	750	0,892	7,55	231
TEP75, TE136	1D49, 20ChN2626	4400	1100	1,825	9,53	214
ChME3	K6S310DR, 6ChN3136	995	750	1,00	9,0	220
TGM23, TGM21	1D12, 12ChN 1518	367	1500	0,79	9,6	224

TEM7,	2-2DG, 12ChN266	1470	1000	1,07	8,67	204
2TE116	1A-5D49, 16ChN2626	2200	1000	1,22	8,67	208
TEP70, TE121	2A-5D49, 16ChN2626	2940	1000	1,60	8,67	210
TGM3	M753B, 12ChN1820	550	1400	0,74	9,7	243
TEM1	2D50, 6ChN 31,833	740	740	0,775	8,15	211
TEM2	PD1M, 6ChN31, 833	880	750	0,91	8,75	224
TGM6	3A-6D49, 8ChN2626	880	1000	0,96	8,67	204
ADM	U1D6, Ch1518	110	1500	0,47	9,0	240
AGV, DGKU	U1D6-250tk-Sch	185	1500	0,67	9,0	216
TGM6	ZA-6D49, 8ChN2626	880	1000	0,96	8,67	204
TGM8	ZAE-6D49 8ChN2626	588	860	0,45	7,45	220
TGM4	211D-1, 6ChN21/21	550	1400	1,15	9,8	211
2TE116	2D70, 16ChN25/27	2200	1000	1,35	9,0	205
TGM3M	12D70, 12ChN24/27	1470	850	1,42	7,65	193

Davlat standartiga ko’ra belgilanishi	Tsilindr xajmi, l	Og’irligi, kg	Gabarit o’lchamlari, mm			Taktlar soni	Samarali F.I.K
			uzunligi	kengligi	balandligi
2D100, 10DN20,7/(25, 4×2)	170,9	19400	6115	1440	3240	2	0,36
10D100, 10DN20,7/(25,4×2)	170,9	19500	6180	1730	3210	2	0,379
18D100, 12DN20,7/(25,4×2)	205,08	22000	7380	1730	3035	2	-
14D40, 12DN23/30	150,6	12500	3787	1770	2508	2	0,34
11D45, 16DN23/30	200,8	13800	4357	1730	2600	2	0,364
1D49, 20ChN26/26	276,0	22000	4926	1610	2890	4	0,392
K6S310DR, 6ChN31/36	207,6	13400	5125	1530	2844	4	0,385
1D12, 12ChN 15/18	38,2	1700	1808	1052	1075	4	0,378
2-2DG, 12ChN26/26	165,6	20000	5247	1920	2475	4	0,405

2.3-jadval. Teplovoz dizellarining texnik ko’rsatkichlari

Davlat standartiga ko’ra belgilanishi	Tsilindr xajmi, l	Og’irligi, kg	Gabarit o’lchamlari, mm			Taktlar soni	Samarali F.I.K
			uzunligi	kengligi	balandligi
1A-5D49, 16ChN26/26	220,8	18500	4696	1610	2890	4	0,405
2A-5D49, 16ChN26/26	220,8	18600	4722	1610	2890	4	0,398
M753B, 12ChN18/20	62,4	1700	2270	1210	1200	4	0,385
2D50, 6ChN 31,8/33	157,2	16200	5069	1467	2478	4	0,380
PD1M, 6ChN31, 8/33	157,2	16200	5192	1467	2478	4	0,380
3A-6D49, 8ChN26/26	110,4	9600	3355	1665	2305	4	0,405
U1D6, Ch15/18	19,1	1300	1975	887	1135	4	-
U1D6-250tk-Sch	19,1	1450	1820	1040	1145	4	-
ZA-6D49, 8ChN26/26	110,4	9600	3355	1665	2305	4	-
ZAE-6D49, 8ChN26/26	110,4	9200	3355	1665	2290	4	-
211D-1, 6ChN21/21	43,6	2530	2400	1350	1675	4	0,40
2D70, 16ChN25/27	212	17400	5090	1930	2950	4	0,415
12D70, 12ChN24/27	146,5	13000	4380	1730	2890	4	0,44

1.3. Lokomotiv dvigatellarning ishlash tartibi

• Dizellarni transport, sanoat, qishloq xo’jaligi va energetikada keng qo’llanishining birinchi sababi, dizel dvigateli boshqa issiqlik dvigatellariga nisbatan foydali ish koeffitsientining yuqoriligidadir. Dizelning ish tsikli bir joyda tsilindr ichida yuz beradi, ya’ni sovuq va issiq havo manbalari orasida harorat va bosim darajalari orasidagi farq qatta bo’lmaydi va issiqlik yo’qotilishi kamayadi.

Dizellarning ijobiy tomonlariga quyidagilarni kiritish mumkin:

• 1. Yuqori tejamkorlik (190…205 g/kVts);
• 2. Quvvat o’zgarish oralig’ida yuqori foydali ish koeffitsienti (42…50%).
• 3. Turli xil energiya iste’molchilari bilan ishlash imkoniyatining borligi (mexanik uzatma, elektr uzatma, gidravlik uzatma va boshqalar).
• 4. Tayyorlash narxi baland emasligi.
• 5. Konstruktsiyaning ixchamligi.
• 6. Iste’molchiga nisbatan og’irligi kamligidadir.

7. Yuqori avtonomlik ko’rsatkichiga ega (teplovoz zaxirasini to’ldirmasdan o’zoq vaqt ishlashi).

• 7. Yuqori avtonomlik ko’rsatkichiga ega (teplovoz zaxirasini to’ldirmasdan o’zoq vaqt ishlashi).
• 8. Tez vaqt oralig’ida ishga tushirish. Atmosfera sharoitlariga bog’liq emasligi.
• 9. Qo’shimcha qurilmalar qo’llash imkoniyati mavjudligi (masalan, havo harorati sovuq bo’lganda ishga tushirish) va ularning modernizatsiyasi.
• 10. Masofadan boshqarish imkoniyati mavjudligi.
• 11. Turli xil yoqilg’i qo’llash imkoniyati mavjudligi.
• 12. Dvigatelni to’liq yuklama ostida ishlash imkoniyati mavjudligi.
• 13. Ishdagi ishonchlilik (40...50 ming. soat).
• 14. Ta’mirlash va texnik xizmat ko’rsatish odddiyligi.

Ichki yonuv dvigatellari ijobiy ko’rsatkichlar bilan birga kamchiliklari ham mavjud. Ular quyidagilar:

• 1. Quvvatning chegaralanganligi.
• 2. Shovqin darajasining yuqoriligi.
• 3. Tirsakli val aylanishlar sonini cheklanganligi.
• 4. Ishga tushish vaqtida tirsakli val aylanishlar sonini yuqoriligi.

Yonilg’i issiqlik (ichki kimyoviy) energiyasini mexanik ishga aylantirish printsiplari hamma porshenli dvigatellar uchun bir xil. Istalgan porshenli dvigatelning ishchi tsikli beshta ketma-ket kechadigan jarayonlardan tarkib topadi:

• tsilindrni yangi zaryad (yonilg’i-havo aralashmasi yoki havo) bilan to’ldirish (kiritish);
• yangi zaryadni siqish;
• aralashmaning o’t olishi va yonishi;
• yongan gazlarning kengayishi (ishchi yo’l);
• ishlangan gazlarni chiqarish.

Aralashma ichkarida hosil bo’ladigan dvigatellarga yonilg’i-havo aralashmasi siqish natijasida o’z-o’zidan alangalanadigan hamma dizellar (jumladan gazodizellar), hamda engil yonilg’i bevosita tsilindrga purkaladigan dvigatellar kiradi.

• Aralashma ichkarida hosil bo’ladigan dvigatellarga yonilg’i-havo aralashmasi siqish natijasida o’z-o’zidan alangalanadigan hamma dizellar (jumladan gazodizellar), hamda engil yonilg’i bevosita tsilindrga purkaladigan dvigatellar kiradi.
• Yonishda ajralib chiqadigan yonilg’i issiqlik energiyasining mexanik ishga aylanishi printsipining bir xilligi hamma porshenli dvigatellar konstruktiv sxemalarining bir-biriga o’xshashligini belgiladi.

Birinchi takt – dvigatel tsilindini yangi zaryad dizellarda – havo, benzinli dvigatellarda yonilg’i-havo aralashmasi bilan to’ldirish (kiritish) porshen yuqori chekka holat (yu.ch.h) dan quyi chekka holat (q.ch.h)ga harakatlanganida sodir bo’ladi.

• Birinchi takt – dvigatel tsilindini yangi zaryad dizellarda – havo, benzinli dvigatellarda yonilg’i-havo aralashmasi bilan to’ldirish (kiritish) porshen yuqori chekka holat (yu.ch.h) dan quyi chekka holat (q.ch.h)ga harakatlanganida sodir bo’ladi.
• Porshen yu.ch.h. dan q.ch.h. ga harakatlanganda – kiritish taktida yangi zaryad (havo yoki yonilg’i-havo aralashmasi) oldingi ishchi tsikldan yonish kamerasida qolgan ishlangan gazlar bilan aralashadi. Shunday qilib, kiritish taktida tsilindrga yangi zaryad kiradi, yangi zaryad va ishlangan qoldiq gazlar orasida gaz almashinuvi sodir bo’ladi, aralashma tashqarida sodir bo’ladigan dvigatellarda esa ishchi aralashma tayyorlanish (yonilg’i bug’lanishi va uning havo va ishlangan qoldiq gazlar bilan aralashma) faol davom etadi.

Ikkinchi takt – siqish porshen q.ch.h. dan yu.ch.h ga xarakatlanganda sodir bo’ladi. Lekin bu taktning birinchi davri (boshlanishi)da tsilindrga yangi zaryad kirishi davom etadi (dozaryadka) yoki aralashma tsilindrdan qaytarib chiqariladi, chunki kiritish klapani bu davrda hali yopilmagan bo’ladi; u porshen q.ch.h. dan birmuncha yo’l o’tgandan keyin yopiladi. Kiritish klapani yopilgandan keyin bevosita siqish jarayoni boshlanadi, bunda tsilindrdagi gazlarning bosimi ortadi va harorati ko’tariladi. Aralashma tsilindr ichida hosil bo’ladigan dvigatellarda siqish taktining oxirida yonilg’i tsilindrga katta bosim ostida purkaladi, havo bilan aralashadi, qiziydi, bug’lanadi va o’z-o’zidan alangalanadi. Aralashma tashqarida hosil bo’ladigan dvigatellarda porshen yu.ch.h. ga yaqinlashganda ishchi aralashma yuqori kuchlanishli elektr uchqunidan alangalanadi. Siqish taktining oxirgi davri ishchi aralashmaning siqilishi va yonishning bir vaqtda o’tishi bilan tavsiflanadi.

• Ikkinchi takt – siqish porshen q.ch.h. dan yu.ch.h ga xarakatlanganda sodir bo’ladi. Lekin bu taktning birinchi davri (boshlanishi)da tsilindrga yangi zaryad kirishi davom etadi (dozaryadka) yoki aralashma tsilindrdan qaytarib chiqariladi, chunki kiritish klapani bu davrda hali yopilmagan bo’ladi; u porshen q.ch.h. dan birmuncha yo’l o’tgandan keyin yopiladi. Kiritish klapani yopilgandan keyin bevosita siqish jarayoni boshlanadi, bunda tsilindrdagi gazlarning bosimi ortadi va harorati ko’tariladi. Aralashma tsilindr ichida hosil bo’ladigan dvigatellarda siqish taktining oxirida yonilg’i tsilindrga katta bosim ostida purkaladi, havo bilan aralashadi, qiziydi, bug’lanadi va o’z-o’zidan alangalanadi. Aralashma tashqarida hosil bo’ladigan dvigatellarda porshen yu.ch.h. ga yaqinlashganda ishchi aralashma yuqori kuchlanishli elektr uchqunidan alangalanadi. Siqish taktining oxirgi davri ishchi aralashmaning siqilishi va yonishning bir vaqtda o’tishi bilan tavsiflanadi.

Uchinchi takt – kengayish – ishchi yo’l.

• Uchinchi takt – kengayish – ishchi yo’l.
• Taktning birinchi bosqichida yonish kamerasida ishchi aralashma intensiv yonishda davom etadi, gazlar bosimi va harorati keskin ortadi. Yonish jarayonida kengayayotgan gazlar porshenni yu.ch.h. dan q.ch.h. dan ga siljitib, foydali ish bajaradi – ishchi yo’l. Kengayayotgan gazlar bosimi kuchi porshen va shatun orqali tirsakli valning shatun bo’yiniga uzatiladi, uni aylanishga majbur qiladi, ya’ni foydali mexanik ish bajaradi. Kengayish jarayoni porshen q.ch.h. ga etib kelishidan oldin chiqarish klapanining ochilishi va tsilindrdan ishlangan gazlar chiqishining boshlanishi bilan tugaydi.

To’rtinchi takt – ishlangan gazlarning chiqishi porshen q.ch.h. dan yu.ch.h. ga harakatlanishda sodir bo’ladi. Kengayayotgan ishlangan gazlar ta’sirida, keyin esa porshen siljishi natijasida ishlangan gazlar tsilindrdan dastlab erkin, so’ngra majburan chiqariladi. Porshen yu.ch.h. ga yaqinlashganda kiritish klapani ham ochiladi. Shunday qilib, chiqarish jarayonining oxirida ikkita – chiqarish va kiritish klapanlari ochiq bo’ladi, bu chiqarish taktining oxirida yangi ishchi tsikl boshlanishini ta’minlaydi, ichki yonuv dvigateli uzliksiz ishlashi uchun sharoit yaratiladi.

• To’rtinchi takt – ishlangan gazlarning chiqishi porshen q.ch.h. dan yu.ch.h. ga harakatlanishda sodir bo’ladi. Kengayayotgan ishlangan gazlar ta’sirida, keyin esa porshen siljishi natijasida ishlangan gazlar tsilindrdan dastlab erkin, so’ngra majburan chiqariladi. Porshen yu.ch.h. ga yaqinlashganda kiritish klapani ham ochiladi. Shunday qilib, chiqarish jarayonining oxirida ikkita – chiqarish va kiritish klapanlari ochiq bo’ladi, bu chiqarish taktining oxirida yangi ishchi tsikl boshlanishini ta’minlaydi, ichki yonuv dvigateli uzliksiz ishlashi uchun sharoit yaratiladi.

Nazorat savollari:

• 1. Ishchi tsiklni amalga oshirish usuliga ko’ra dvigatellar qanday turlarga bo’linadi?
• 2. Qo’llanadigan yoqilg’i turiga ko’ra dvigatellar qanday turlarga bo’linadi?
• 3. Ichki yonuv dvigatellari davlat standartiga ko’ra qanday belgilanadi?
• 4. Lokomotiv dvigatellarining ish tartibi qanday ketma-ketlikdan iborat?