Har bir davlatning milliy huquqi ular qabul qiladigan xalqaro huquq

Har bir davlatning milliy huquqi ular qabul qiladigan xalqaro huquq
normalari mazmuniga ta’sir ko’rsatadi: biron-bir davlat o’zining g’oya va
dasturlariga zid keluvchi xalqaro majburiyatlarni zimmasiga olmaydi. Shu
bilan birga, milliy huquq xalqaro huquqning milliy huquqiy tizimga kirib
kelishi huquqi darajasi va shartlarini belgilaydi va bunda davlatlarning
asosiy qonunlari bo’lmish konstitutsiyalari hal etuvchi ahamiyat kasb
etadi. Xalqaro huquqning bironta normasi konstitutsiyani chetlab o’tgan
holda milliy huquqqa kirib kelishi mumkin emas.
Xalqaro huquq normalarining milliy huquqqa kirib kelish qoidalari
turli mamlakatlarda turlichadir. Ayrim davlatlarning konstitutsiyalarida
xalqaro huquqning milliy huquqdan ustun turishi va uning mamlakat
ichkarisidagi bevosita ta’siri to’g’risida so’z boradi. Aslida bu ham xalqaro
huquqning konstitutsiya bo’yicha kirib kelishi to’g’risidagi qoidadir.
AQSh Konstitusiyasining 6-moddasida “Mazkur Konstitusiya va uning ijrosi
uchun qabul qilingan AQShning qonunlari Qo'shma Shtatlar nomidan tuzilgan yoki
tuziladigan boshqa barcha shartnomalari kabi, mamlakatning oliy qonunlari
hisoblanadi va har bir shtatning sudlari ularni, hattoki biror bir shtatning

118
konstitusiyasi va qonunlarida ularga qarama qarshilik uchragan taqdirda ham

ularning ijrosi uchun majburdirlar.
AQShning huquqiy tizimida xalqaro shartnomaning milliy qonunchilikdan
ustun turishi to'g'risida qoida mavjud emas. Bugungi kunda Kongress va AQSh
hukumati AQSh Oliy sudining 1988 yil 9 yanvaridan ajrimiga (124 U.S. 190 (1988)
rioya qiladi. Unga ko'ra, “xalqaro shartnomalar (Senat tomonidan maqullangan) va
AQShning qonunchilik hujjatlari (federal qonunlar) bir xil yuridik kuchga ega va
ulardan birortasi ham bir biridan ustuvor emas. Kolliziya kelib chiqqan taqdirda,
ustuvorlik kuchga kirishi muddati bo'yicha, ya'ni, qaysi bir keyin kuchga kirgan
bo'lsa, ushbu hujjatga ustuvorlik beriladi
Evropa mamlakatlari huquqiy tizimlarida bu masala boshqacharoq
hal etilganini kuzatish mumkin.
Masalan, Germaniyada umumiy xalqaro huquq normalari mamlakat milliy
huquqiga qo’shilibgina qolmay, ayni chog’da qonunlar oldida ustuvor kuchga ham
egadir. Gollandiyada esa xalqaro odat huquqining barcha normalari qo’llanishining
shartligi nazarda tutilgan.
Xalqaro shartnomalarga va milliy huquqning o’zaro munosabatiga
kelsak, bu masalaning ikkita yechimi ma’lum:
birinchidan, xalqaro shartnoma qoidalari maxsus qonun chiqarish
evazigagina milliy huquq kuchiga ega bo’ladi (Buyuk Britaniya,
Xindiston, Nigeriya);
ikkinchidan, tegishli tartibda ratifikatsiya qilingan va rasmiy tarzda
chop etilgan xalqaro shartnoma qoidalari to’g’ridan-to’g’ri milliy huquq
normalari kuchiga ega bo’ladi. Ko’pincha bunday hollarda milliy huquqda
xalqaro-huquqiy normalarning mamlakat huquqiy tizimidagi ustunligi
o’rnatiladi (Fransiya, Gretsiya, Ispaniya).
Evropadagi aksariyat mamlakatlarda konstitutsiyaga zid bo’lgan
xalqaro shartnomaning imzolanishiga faqat konstitutsiyaga tegishli
o’zgartish kiritilganidan keyingina yo’l qo’yiladi.
7.4. Xalqaro shartnoma normalarining implementatsiyasi
Har qanday demokratik davlat xalqaro hamkorlikni amalga oshirish
jarayonida xalqaro hamjamiyat tomonidan qabul qilingan va demokratik
tamoyillarga asoslangan xalqaro hujjatlarga qo’shilish va ularning
qoidalarini bajarishni o’zining ustuvor vazifalaridan biri, deb hisoblaydi.
Chunki, mamlakatimiz milliy qonunchiligi umum e’tirof etilgan va
O’zbekiston
Respublikasi
qo’shilgan
xalqaro
shartnomalarga
muvofiqlashtirilgan holda rivojlanib bormoqda. Chunki, mamlakat
rahbariyati e’tirof etganidek, “Xalqaro shartnomalarga nafaqat qo’shilish,

balki ushbu shartnomalar bo’yicha olingan xalqaro majburiyatlarni

bajarish, ular talablarini barcha organlar, mansabdor shaxslar va fuqarolar
tomonidan og’ishmay bajarish mexanizmini qonun yo’li bilan ishlab
chiqish zarur”
ligini davr talabi ko’rsatib turibdi.
Ammo, shuni qayd etish lozimki, ushbu chora-tabirlar, ya’ni xalqaro
huquq normalarini milliy qonunchilikka implementatsiya qilish murakkab
jarayon va dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Xalqaro huquq
normalarini implementatsiyasi – bu xalqaro munosabatlar sub’ektlari
uchun umum majburiy qoidalardir.
Bu xalqaro-huquqiy normalarning milliy huquqiy tizimga joriy qilish
muayyan usulini nazarda tutadi
Shuning uchun ham, mazkur implementatsiya bilan bog’liq ayrim
nazariy masalalarga ham tushuntirishlar berish maqsadga muvofiqdir.
Jumladan, xalqaro huquq normalarini milliy qonunchilikka
implementatsiyasi hususida fikr bildirilganda “transformatsiya” deb
ataluvchi xalqaro huquq normalarining milliy huquqqa tatbiq etish
jarayonini ko’rib chiqish lozim.
Tansformatsiya jarayoni quyidagicha amalga oshirilishi mumkin
Har
bir
muayyan
davlatda
xalqaro
huquq
normalari
implementatsiyasi shu davlatning ichki huquqiy tizimining o’ziga xos
xususiyatlariga bog’liqdir. Ammo, qator belgilar, ayniqsa uning tuzilishi
bilan bog’liq belgilar esa ushu jarayonning barcha davlatlar uchun umumiy
ekanligini ko’rsatib beradi.
Implementatsiya jarayonining tuzilishi quyidagi elementlarni o’z ichiga
oladi:

davlatning
ichki
darajada
xalqaro
majburiyatlarning
bajarilishini ta’minlab beruvchi huquqiy vositalarni milliy huquqiy
tartibotda mustahkamlab qo’yilishi;

xalqaro majburiyatlarni amalga oshirishga vakolatli bo’lgan
davlat organlari tizimi;

huquqni qo’llash bo’yicha milliy amaliyot;

xalqaro huquqiy normalar implementatsiyasini ta’minlash
uchun ichki davlat darajasida qo’llaniladigan tashkiliy vositalar.
Milliy qonunchilikka implementatsiya qilinishi talab etiladigan va
davlatlar uchun alohida majburiyatlar yuklovchi xalqaro normalar va
tamoyillar orasida xalqaro xamkorlik amaliyoti natijasida ishlab chiqilgan
umum e’tirof etilgan normalar va tamoyillarni alohida ko’rsatib o’tish joiz.
Umum e’tirof etilgan tamoyillar orasida inson huquqlarini hurmat qilish,
davlatlarning suveren tengligi, davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslik,
xalqaro majburiyatlarni vijdonan bajarishga oid tamoyillar muhim o’rin
tutadi.
Imperativ normalarni o’zida qamrab olgan xalqaro shartnomalar,
ularning qatnashchilari uchun majburiydir va qatnashchi davlatlar
tomonidan majburiyatlar vijdonan bajarilishi shart. Bunday tamoyil
avvalombor, 1969 yil 23 maydagi Xalqaro shartnomalar huquqi
bevosita
xalqaro shartnoma qoidasi, shartnoma qabul qilingani to’g’risidagi
aktning to’g’ridan-to’g’ri ta’sir kuchi natijasi o’laroq, milliy
huquqdan ustunlik qiluvchi qoida asosda yuzaga keladi. Ayni
chog’da, xalqaro huquq normasi mamlakat milliy huquqiy
tizimining uzviy qismi sifatida qo’llanishi uchun o’z-o’zidan ijro
etiladigan, ya’ni bevosita qo’llash uchun yaroqli bo’lishi zarur;
bilvosta
unda xalqaro shartnoma asosida ushbu shartnoma qoidalarini o’zida
aks ettiruvchi milliy normativ-huquqiy hujjat qabul qilinadi.

121
to’g’risidagi Vena konvensiyasining 26-moddasida belgilab qo’yilgan

bo’lsa, ikkinchidan esa, muayyan imperativ hujjatlarda, misol uchun
Fuqarolik va siyosiy huquqlar to’g’risidagi xalqaro pakt, uning fakultativ
protokollari, Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar to’g’risidagi xalqaro
pakt, Qiynoq hamda muomala va jazolashning qattiq shafqatsiz,
insoniylikka zid yoki qadr-qimmatni kamsituvchi turlariga qarshi
konvensiya, Irqiy kamsitishning barcha shakllariga barham berish
to’g’risidagi xalqaro konvensiya, Bola huquqlari to’g’risidagi konvensiya,
Xotin-qizlarni
kamsitishning
barcha
shakllariga
barham
berish
to’g’risidagi konvensiya kabi xalqaro hujjatlarning o’zida xam aks etgan.
Implementasiya jarayonini yaxshi tushunish uchun, xorijiy
mamlakatlar tajribasiga murojaat qilish maqsadga muvofiqdir.
Misol uchun, AQShda, shartnomalar imzolangan kundan kuchga kirgan
ijroviy bitimlar (self-executing treaty yoki self-executing executive agreement), milliy
huquqiy tizimda yuridik kuch beruvchi biror bir hujjatsiz federal qonunchilikning
qismiga aylanadi. Shartnoma yoki kuchga kirishi uchun implementasiyaviy
qonunchilik akti talab etiladigan ijroviy bitimlar, ularni Senatning uchdan bir qism
a'zolaridan ko'pi maqullaganidan so'nggina, AQShning milliy huquqiy tizimida
federal qonun kuchiga aylanadi. Agar shartnoma Prezident tomonidan qo'shimcha
shart (ogovorka) bilan ratifikasiya qilingan bo'lsa, uning kuchga kirishi uchun
implementasiyaviy qonunchilik hujjati talab etiladi, bunday shartnoma milliy huquqiy
tizimda yuridik kuchga ega bo'lmaydi.
Fransiyada
xalqaro
shartnomalarning
implementasiya
qilishning,
shuningdek, ularni imzolanishi bilan kuchga kirishining majburiy shartlaridan biri,
ularni Fransiya Rasmiy axborotnomasida (Journal Officiel) nashr qilinishi
hisoblanadi. Nashr qilish to'g'risidagi dekretni prezident, bosh vazir va boshqa
tarmoq vazirlarini istisno qilgan holda tashqi ishlar vaziri imzolaydi. Shunga
qaramay, mehnat sohasidagi xalqaro konvensiyalar uchun mehnat vazirining imzosi
ko'zda tutiladi.
Germaniya a'zosi bo'lgan xalqaro shartnomalar, ular bo'yicha qabul qilingan
qonunlar, qarorlar yoki boshqa ma'muriy qarorlarning mazmunidan kelib chiqqan
holda ichki davlat qonunchiligiga implementasiya qilinadi. GFR uchun kuchga
kiradigan xalqaro shartnomalar parlamentning federal qonunlarni ma'qullashi va
qabul qilishi yoki tegishli ma'muriy qarorni e'lon qilinishi orqali milliy huquqiy
tizimning qismiga aylanadi. Agar xalqaro shartnoma tuzish uchun parlamentning
roziligi lozim bo'lsa, unda tegishli federal qonun ikkita funksiyani bajaruvchi sifatida
ko'riladi. U shartnomani prezident tomonidan ratifikasiya qilinishiga ruxsat beradi
va bir vaqtning o'zida uni huquqiy tizimga kiritadi. Bu tegishli ma'muriy qarorga
ham taalluqlidir. Xalqaro shartnomalar xalqaro ommaviy huquq hujjati xususiyatini
saqlab qoladi. Biroq, parlament tomonidan xalqaro shartnomani ma'qullash
to'g'risida qabul qilingan qonun davlatning shartnomaga muvofiq harakat qilishiga
oid ichki qarorini aks ettirib hamda prezidentga shartnomani ratifikasiya qilish

122
vakolatini berib, bir vaqtning o'zida fuqarolar, xokimiyat organlari va sudlarga

milliy huquqiy tizim doirasida shartnoma normalarini qo'llash majburiyatini
yuklaydi. Germaniya a'zosi bo'lgan xalqaro shartnomalar, ularni ichki davlat
huquqiga kiritayotgan hujjatning, ya'ni federal qonun, qaror va boshqa ma'muriy
qarorning maqomini oladi. Shuning uchun ham, federal qonun bilan inkorporasiya
qilingan xalqaro shartnoma, huddi oddiy qonunga o'xshash maqomga ega bo'ladi,
xalqaro shartnoma faqatgina yerlar huquqi va ijro hokimiyatining hujjatlariga
nisbatan ustuvor hisoblanadi. Xalqaro shartnoma keyinroq qabul qilingan federal
qonun bilan kolliziyaga duch kelgan taqdirda esa, uning ichki davlatchilik sohasidagi
harakati “keyingi qonun oldingi qonunni bekor qiladi” (lex posterior derogat lex
priori) tamoyiliga bo'ysundiriladi. Bu muammo, yoki sudning sharh berish
tamoyilini, ya'ni bu tamoyilga ko'ra, keyin qabul qilingan qonun uning oldingi
shartnoma bilan muvofiqligini ta'minlab berishi uchun shunday interpretasiya
qilinadiki, unga ko'ra, parlament davlatning xalqaro shartnomaviy majburiyatlarini
bajarmasligi xalqaro huquq bo'yicha majburiyatiga zid ekanligini ko'zda tutmasligi
tamoyilini qo'llash orqali yoki maxsus qonun (lex specialis) qoidasini, ya'ni unga
ko'ra, hattoki keyingi qonun ham, agar qonun chiqaruvchi xalqaro shartnoma
qoidalarini bekor qilishni ko'zda tutmagan bo'lib, ushbu qoidalar faqat mazkur holat
uchun qo'laniladigan maxsus norma sifatida qabul qilingan hamda oldingi
shartnoma qoidalarini bekor qilishni ko'zda tutmaydigan maxsus qonun qoidasi
tamoyilini qo'llash bilan hal etiladi.
O’zbekiston qo’shilgan ushbu hujjatlarning mamlakat huquqiy
tizimidagi tutgan o’rni xususida fikr yuritiladigan bo’lsa, avvalombor,
yuqorida xalqaro huquqning ustuvorligiga oid ta’kidlab o’tilgan
O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi hamda xalqaro shartnomalar
to’g’risidagi qonunchiligining tegishli normalariga murojaat qilish
maqsadga muvofiqdir.
Jumladan, O’zbekiston Respublikasinig xalqaro shartnomalari
to’g’risidagi qonunining 27-moddasida O’zbekiston Respublikasining
xalqaro shartnomalariga O’zbekiston Raspublikasi xalqaro huquq
normalariga muvofiq qat’iy va majburiy ravishda rioya etmog’i lozimligi
belgilab qo’yilgan.
Unga ko'ra, O'zbekiston Respublikasi Prezidenti O'zbekiston
Respublikasi Konstitusiyasiga muvofiq respublika tomonidan tuzilgan
shartnomalarga, bitimlarga va u qabul qilgan majburiyatlarga rioya
etilishini ta'minlaydi.
O'zbekiston Respublikasi Hukumati O'zbekiston Respublikasining
xalqaro shartnomalarini bajarish chora-tadbirlarini ishlab chiqadi va
O'zbekiston
Respublikasining
xalqaro
shartnomalari
bo'yicha
majburiyatlarning bajarilishi uchun mas'uliyat yuklatiladigan vazirliklar,
idoralar va mansabdor shaxslarni belgilaydi. O'zbekiston Respublikasi

123
Hukumati, vazirliklar va idoralar, O'zbekiston Respublikasining xalqaro

shartnomalari bilan tartibga solinadigan masalalar vakolat doirasiga
kiradigan boshqa davlat organlari shartnoma bo'yicha O'zbekiston
tomonidan qabul qilingan majburiyatlarning bajarilishini ta'minlaydilar,
bunday shartnomalardan kelib chiquvchi O'zbekiston Respublikasiga
tegishli huquqlarning amalga oshirilishini va shartnomalar boshqa
ishtirokchilarining o'z majburiyatlarini bajarishini kuzatib boradilar.
O'zbekiston Respublikasi Hukumati O'zbekiston Respublikasining xalqaro
shartnomalari bo'yicha majburiyatlarning bajarilishi ustidan nazoratni
amalga oshiradi.
Xalqaro
shartnomalarning
normalarini
milliy
qonunchilikka
implementasiya qilinishi borasida milliy tajribaga to'htalib o'tish darkordir.
Misol uchun, inson huquqlari sohasidagi xalqaro shartnomalarni
O'zbekiston
Respublikasi
milliy
qonunchiligiga
implementasiyasi
misollariga murojaat qilsak. Inson huquqlariga oid xalqaro normalarni
O’zbekiston milliy qonunchiligiga qo’llanishi to’g’risida fikr yuritilganda,
avvalombor, O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga to’xtab o’tish
darkor. Konstitutsiyaning II bo’limini, 1991 yilda O’zbekiston qo’shilgan
Inson
huquqlari
umumjahon
deklaratsiyasining
o’ziga
xos
implementatsiyasi deyish mumkin. Ushbu bo’limda Deklaratsiyada qayd
etib o’tilgan barcha huquqlar o’z aksini topgan.
O’zbekiston Respublikasi BMT doirasida 1966 yilda qabul qilingan,
Fuqarolik va siyosiy huquqlar to’g’risidagi xalqaro paktga 1995 yil 31
avgustda Parlamentning №126-1 Qarori bilan qo’shilgan va ushbu xalqaro
hujjat 1995 yil 28 dekabrdan boshlab O’zbekiston uchun kuchga kirgan
bo’lib, o’tgan davr mobaynida ushbu xalqaro xujjatning qoidalari milliy
qonunchilikda o’z aksini topib kelmoqda, ya’ni tegishli qonunchilik
hujjatlari Pakt normalariga doimiy ravishda muvofiqlashtirilib borilmoqda.
Jumladan, Paktning 6-moddasining 1-bandidan “Yashash huquqi har bir
insonning ajralmas huquqidir” deb ko’rsatib o’tilgan yashash huquqi to’g’risidagi
qoidasi O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 24-moddasida konstitutsiyaviy
implementatsiya qilingan: “Yashash huquqi har bir insonning uzviy huquqidir”.
Mazkur qoida esa, jinoyat qonunchiligidagi islohotlarning hozirgi bosqichida
implementatsiya qilib bo’lindi. Ya’ni, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005
yilning 1 avgustidagi “O’zbekiston Respublikasida o’lim jazosini bekor qilish
to’g’risida”gi Farmoni va undan kelib chiqib, 2007 yilda qabul qilingan O’zbekiston
Respublikasining “O’lim jazosi bekor qilinishi munosabati bilan O’zbekiston
Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o’zgartirish va qo’shimchalar kiritish
to’g’risida”gi qonuniga asosan, O’zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksining,

124
Jinoyat-protsessual kodeksining, Jinoyat-ijroiya kodeksining tegishli moddalariga

o’zgartish va qo’shimchalar kiritildi
1
.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005 yilning 8 avgustidagi
“Qamoqqa olishga sanksiya berish huquqini sudlarga o’tkazish to’g’risida”gi
Farmoni va undan kelib chiqib, 2007 yilda qabul qilingan O’zbekiston
Respublikasining “Qamoqqa olishga sanksiya berish huquqining sudlarga
o’tkazilishi munosabati bilan O’zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga
o’zgartirish va qo’shimchalar kiritish to’g’risida”gi qonuni mazkur Paktning 9-
moddasining 3-bandidagi “Jinoiy ayblov bilan qamalgan yoki ushlangan har bir
shaxs zudlik bilan sudya yoki qonun bo’yicha sud hukmronligini amalga oshirish
huquqi bo’lgan boshqa mansabor shaxs huzuriga keltiriladi va ayblanayotgan shaxs
oqilona muddat ichida ishi sudda ko’rilishi yoki ozod qilib yuborilishi huquqiga
ega”
2
degan normasi qoidalarini milliy qonunchilikga to’la qo’llanilganligining
yorqin misolidir.
Chunki, odilsudlovni amalga oshirishdagi qamoqqa olishga sanksiya
berish instituti, boshqacha qilib aytganda, “Habeas Corpus” instituti
O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida o’zining konstitutsiyaviy
maqomini
topgan,
ya’ni, uning 19-moddasida “Fuqarolarning
Konstitutsiya va qonunlarda mustahkamlab qo’yilgan huquq va erkinliklari
daxlsizdir, ulardan sud qarorisiz mahrum etishga yoki ularni cheklab
qo’yishga hech kim haqli emas”, deb ko’rsatib qo’yilgan bo’lsa,
yuqoridagi
Qonunni
qabul
qilinishi
bilan,
endi
O’zbekiston
Respublikasining “Jinoyat-protsessual kodeksi”ning, “Sudlar to’g’risida”gi
Qonunining, “Prokuratura to’g’risida”gi Qonunining tegishli moddalariga
o’zgartish va qo’shimchalar kiritildi
3
.
Fuqarolik va siyosiy huquqlar to’g’risidagi xalqaro paktning 7-
moddasida hech kim azob-uqubatga yoki vahshiylarcha, g’ayriinsoniy yoki
qadr-qimmatni xo’rlaydigan muomala va jazoga mustahiq bo’lmasligi
kerakligi belgilangan. Konstitutsiyaning 26-moddasi 2-bandida ham bu
qoida o’zining konstitutsiyaviy maqomini olgan. Jinoyat kodeksida bunday
harakatlar ijtimoiy xavfli oqibatlarga sabab bo’lsa, tegishlicha jazolanishi
belgilab qo’yilgan.