Haqni sevgan ong sohibi

HAQNI SEVGAN ONG SOHIBI

Kozimjon OLIMOV

Namangan Davlat Universiteti, Tarix yo’nalishi talabasi

Annotatsiya: Ushbu maqolada o’rta asrlarda qadimgi Sharqda yuz bergan “Uyg’onish davri”ning yorqin vakili, zamonaviy ilmiy izlanuvchilarning g’oyibona ilhomlantiruvchisi, Sharqning buyuk dahosi Abu Nasr Farobiyning hayoti, ilm-fan rivojiga qo’shgan hissasi, yunon antik falsafasining sharqona talqini to’g’risidagi ma’lumotlar berib o’tiladi.

Kalit so’zlar: Abu Nasr Farobiy, falsafa, mantiq, Sharq, “Uyg’onish davri”, Arastu, Aflotun, antik falsafa, Farob.

Annotation: This article deals with the life of Abu Nasr al-Farabi, a brilliant representative of the "Renaissance" in the Middle East in the Middle Ages, the unseen inspiration of modern scholars, the great genius of the East, his contribution to the development of science, the Eastern interpretation of ancient Greek philosophy, information about. Keywords: Abu Nasr al-Farabi, philosophy, logic, the East, the Renaissance, Aristotle, Plato, ancient philosophy, al-Farab.

Аннотация: В статье рассказывается о жизни Абу Насра аль-Фараби, яркого представителя «Возрождения» на Ближнем Востоке в средние века, о невиданном вдохновении современных ученых, о великом гении Востока, его вкладе в развитие наука, восточная интерпретация древнегреческой философии, информация о. Ключевые слова: Абу Наср аль-Фараби, философия, логика, Восток, Возрождение, Аристотель, Платон, античная философия, аль-Фараб.

Abu Nasr Farobiy (to’liq ismi – Abu Nasr Muhammad ibn Muhammad ibn Tarxon ibn O’zlug’ al-Farobiy at-Turkiy) [1] – o’rta asr sharqining mashhur mutafakkiri, qadimgi yunon falsafasining Sharqdagi eng yirik davomchisi va targ’ibotchisidir. U Sirdaryo bo’yidagi O’tror (Farob) shahrida 873-yilda tug’ildi [2]. Shosh (Toshkent), Buxoro shaharlarida o’qidi, Yunon faylasuflarining asarlarini mutolaa qilish, turli tillarni o’rganish bilan shug’ullandi. Umrining so’nggi yillarida Damashqda yashadi. 950-yilda vafot etdi. U turli sohalarga oid ilmiy asarlar qoldirdi. U o’z davrining faylasufi, musiqachisi, shoiri, qomusiy olimi sifatida shuhrat qozondi. U “Aql haqidagi risola”, “Falsafadan oldin nimani o’rganish kerak”, “Falsafa manbalari”, “Masalalar manbalari” kabi 160 dan ortiq risolalar yaratdi [3]. Forobiy asarlarida inson, inson tarbiyasi, jamiyat va davlat muammolarini aks etirililgan. Erkin fikr yuritish, ya'ni xurfikrlilik g’oyalaridan ilhomlangan o’rta asr faylasufi: Abu Nasr Forobiy inson borlig’i, xususan, uning tanasi bilan joni jismi bilan uning insoniyligi, insoniyligi bilan u yashayotgan jamiyat o’rtasidagi o’zaro aloqadorlik, insonning insoniyligini namoyon qiluvchi fazilatlar, xislatlar va ularning shakllanish jarayoni muammolarini nazariy jihatdan ochib bеrishga harakat qildi. Forobiyning falsafaning tarkibiy qismlaridan biri bo’lgan mantiqqa oid asarlari jumlasiga «Isaguvchi» (kirish), «Ma’qulot» (Kategoriya), «Ibora» (Hukm), «Qiyos» (Taqqos), «Birinchi analitika», «Burxon» (Isbotlash-ikkinchi analitika), «Djadal» (Munozara «Dialektika»), «Safsata» (Sofistik raddiya), «Xitoba» (Ritorika), «She’r» (Poetika), «Mantiq ilmiga kirish», «Aql haqida» va «Shartli hukmlar» kabi kitoblarini kiritish mumkin. Qadimgi yunon falsafasining o’tkir bilimdoni Platon, Aristotеl, Zеnon, Epikur asarlarining mashhur targ’ibotchisi, “ikkinchi muallim”, “Sharq Aristotеli” [4] nomi bilan mashhur Abu Nasr Forobiy inson aqlining imkoniyatlari chеksiz ekanligini isbotladi. XIX asrda madaniy-tarixiy tiplar nazariyasi vujudga kelgan bo‘lsa-da, aslida bu haqdagi dastlabki qarashlar Forobiy ijodiga mansub [5]. Forobiy insonlar jamiyatini ikki madaniy-tarixiy tiplarga ajratadi: – Yer yuzidagi jami insonlarni qamrab oluvchi yirik jamiyat – Yerning muayyan qismida yashovchi bir millat yoki bir dinga mansub kishilarning o‘rta jamiyati – muayyan qavm yoki dinga mansub bir shahar jamiyatini qamrab oladi. Ikkinchisi bir qishloq, ovul, yoki bir oiladan iborat bo‘lgan to‘liqsiz jamiyat [6]. Abu Nasr Forobiy o’z davridayoq buyuk olim sifatida mashhur bo’lgan. Sharq xalqlarida u haqida turli hikoya, rivoyatlar vujudga kеlgan. O’rta asr olimlaridan ibn Xallikon, ibn al-Qiftiy, ibn Abi Usabi’a, Bayhaqiylar o’z asarlarida Abu Nasr Forobiy ijodini o’rganib, uning g’oyalarini rivojlantirganlar [7]. Xususan, ibn Rushd Abu Nasr Forobiy asarlarini o’rganibgina qolmay, ularga sharhlar ham («Sillogizmga nisbatan al- Abu Nasr Forobiyning fikri», «Abu Nasrning mantiqqa doir asarida ifodalangan fikrning bayoni», «Al Abu Nasr Forobiy, xususan, uning «Organon», izohlariga turli sharhlari» va b.) yozdi. Insoniyat Abu Nasr Forobiy ijodiga hurmat bilan qarab, uning mеrosini chuqur o’rganadi. Yevropa olimlaridan B.N. Shtrеnishnеydеr, Karra dе Vo, T.U. Buur, R. Xammond, R. dе Erlanjе, F. Dеtеrittsi, G. Farmеr, N.Rishar, G. Lеy, Sharq olimlaridan Nafisiy, Umar Farrux, M. Mahdi va boshqalar Abu Nasr Forobiy mеrosini o’rganishga muayyan hissa qo’shdilar [8]. Kеyingi yillarda uning ijodi va ta'limotiga bag’ishlangan bir qancha ta'limotlar, asarlar yuzaga kеldi. Abu Nasr Forobiy asarlari XII-XIII asrlardayoq lotin, qadimiy yahudiy, fors tillariga, kеyinchalik boshqa tillarga tarjima qilinib, dunyoga kеng tarqalgan. So’nggi asrlarda ko’chirilgan nusxalari ko’p mamlakatlarning kutubxona va muassasalarida saqlanadi [9]. Qadimgi Sharq faylasuflari asarlaridan jami 107 risola, jumladan, Abu Nasr Forobiyning 16 risolasini (arabcha) o’z ichiga olgan «Hakimlar risolalari to’plami» («Majmuat rasoil al-xukamo» qo’lyozmalar fondi) bor. Bu noyob qo’lyozma Abu Nasr Forobiy asarlarini o’rganishda muhim ahamiyatga ega. To’plamdagi Abu Nasr Forobiy risolalari 1975-yili qisman o’zbеk tiliga tarjima qilinib nashr etildi [10].

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. https://www.britannica.com/topic/philosophy

2. Muhammadjonov A. “O’zbekiston tarixi”. – T.: “Sharq” nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi. – Toshkent, 2017. – B. 94. 3. “Abu Nasr Farobiyning hayot yo’li”. – T.: “Sharq” nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi, Toshkent – 2019. – B. 67. 4. https://en.wikipedia.org/wiki/Al-Farabi

5. “Falsafa”. O’quv-uslubiy qo’llanma. Toshkent – 2019. – B. 104. 6. Abu Nasr Farobiy. “Fozil odamlar shahri”. –Т.: “Sharq”, 2016-yil. – B. 83. 7. “Abu Nasr Farobiyning hayot yo’li”. – T.: “Sharq” nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi, Toshkent – 2019. – B. 98. 8. Shamsutdinov R., Karimov Sh. “Vatan tarixi”, 1-kitob. – T.: “Sharq” nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi. – Toshkent, 2010. – B. 227. 9. “Haqiqat manzaralari (100 mumtoz faylasuf)”. – T.: “Yangi asr avlodi” nashriyot-matbaa uyi, 2013. – B. 186. 10. Muhammadjonov A. “O’zbekiston tarixi”. – T.: “Sharq” nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi. – Toshkent, 2001. – B. 126.