Hamidulla Dadaboyev

mina – tuzoq
(mina-lovushka), odam-
amfibiya (chelovek-amfibiya), 
kilovatt-soat
(kilovatt-chas), 
maktab-internat
(shkola – internat), 
alfa-nurlar
(alfa-luchi), 
alfa-yemirilish
(alfa –raspad), 
gamma-nurlar
(gamma – luchi), 
depozit hisobi
(depozitniy schyot),
fyuchers bitimlar
(fyuchersniye sdelki), 
elektron to‘lovi
(elektronnaya plata) 
va h.k. Bunga o‘xshash terminlarning so‘z tartibi o‘zbek tiliga o‘zlashish 
chog‘ida saqlanib qoladi. 
Murakkab qo‘shma terminning komponentlaridan biri o‘zbek tilidagi
mutanosib so‘z bilan almashtiriladi ( yoki kalka yo‘li bilan tarjima qilinadi). 
Bunday holatda murakkab qo‘shma terminlarning so‘z tartibi o‘zbek tilida 
o‘zgaradi: 
tutuvchi – samolyot
(samolyot-perexvatchik), 
buzg‘unchi – 
samolyot 
(samolyot-narushitel), 
raketaeltar-samolyot
(samolyot-
raketanosets), 
demokrat-shoir
(poet-demokrat) va h.k. 
Murakkab qo‘shma terminlarning har ikki komponenti o‘zbekcha 
ekvivalenti bilan almashtiriladi (yoxud kalkalanadi). Bunday vaziyatda 
o‘zlashma terminning so‘z tartibi o‘zgarishga uchramaydi: 
o‘ra-tuzoq
(yama-lovushka), 
uchish – qo‘nish
(vzlyotno-posadochniy), 
harbiy-havo
(voyenno-vozdushniy), 
harbiy-dengiz
(voyenno-morskoy), 
harbiy-dala
(voyenno-polevoy
), ijtimoiy-iqtisodiy
(obshestvenno-ekonomicheskiy) va 
h.k. Ayni holat o‘zlashma termin-birikmalarni kalkalashda ham aks etadi: 
davlat qarzi
(gosudarstvenniy dolg), 
to‘lov qog‘ozi
( platyojnoye 
izvesheniye)
, to‘lov tartibi 
(platyojniy poryadok), 
meyoriy-huquqiy hujjatlar
(normativno-pravoviye dokumenti) va h.k. 
O‘zlashma murakkab qo‘shma terminlarning har ikki komponenti 
o‘zbekcha mutanosibi bilan almashtiriladi (yoxud kalkalanadi), bunda 
murakkab qo‘shma terminlarning so‘z tartibi o‘zgaradi: 
mutaxassis – askar
(soldat-spetsialist), 
mo‘ljalchi-o‘qchi
(strelok-navodchik
), qiruvchi-uchuvchi
(lyotchik-istrebitel
), kuzatuvchi–uchuvchi (
lyotchik-nablyudatel), 
sinovchi – 
uchuvchi 
(lyotchik-ispitatel) va h.k 
Hozirgi o‘zbek tili terminologiyasida kalkalash yo‘li bilan yangi 
termin yasash masalasiga alohida diqqat qaratiladi. Ruscha-baynalmilal 
terminlarni to‘la yoki qisman tarjima qilish usuli bilan hosil qilingan o‘zbek 
tili terminlari mavjud terminologiya tizimining yana ham kengayishi va 

---

104
boyishida muhim ahamiyat kasb etadi. 
O‘n to‘qqizinchi asrning ikkinchi yarmi – yigirmanchi asr boshida 
ruscha-baynalmilal leksikaning o‘zbek tili so‘z boyligi tarkibiga shiddat 
bilan kirishi kuzatiladi. O‘zbek adabiy tili xorijiy so‘z va terminlarni 
o‘zlashtirish jarayonida ularni nafaqat tayyor, asl holda qabul qildi, balki 
kalkalash usuliga tayangan tarzda to‘laligicha yoxud qisman tarjama qilish 
yo‘lidan bordi. XX asrning boshlarida ko‘pgina ruscha-baynalmilal 
terminlar o‘zbek tiliga o‘girilgan edi. Chunonchi: 
uchuvchi 
(aviator), 
tintuv 
(obisk), 
ot quvvati, ot kuchi
(loshadiynaya sila),
otashxona 
(parovoz), 
otash 
kema (
paroxod, korabl), 
davlat dumasi
(gosudarstvennaya duma), 
dunyo ilmi 
(svetskiye nauki), 
erkinlik 
(svoboda),
jadidchi 
(novator), 
spirtlik ichkuliklar
(spirtniye napitki) shular jumlasidandir (Usmonov 1981).
 
Bunga o‘xshash 
ancha erta yasalgan terminlarning aksariyati til qonuniyatlariga bo‘ysungan 
holda hozirgi o‘zbek tilida faol qo‘llanishda davom etmoqda. 
Xullas, hozirgi zamon o‘zbek tili terminologiyasi ruscha-
baynalmilal elementlarni struktur (so‘z yasovchi) hamda semantik kalkalash 
orqali sezilarli tarzda boyib bormoqda. 
Struktur kalkalash yasama so‘zlar, qo‘shma so‘zlar va so‘z birikmalari 
chegarasida sodir bo‘ladi. 
Yasama terminlarni kalkalash. Chet (rus) tili yasama terminlarini 
kalkalash jarayonida o‘zbek tilida bor bo‘lgan mutanosib asos hamda so‘z 
yasovchi affiks tanlanadi. Buning natijasida o‘zbek tilida mutlaqo yangi 
termin hosil bo‘ladi, bunday terminlar ayniqsa ilm-fan va texnika 
terminologiyasi tizimida keng ko‘lamda aks etgan: 
to‘g‘rilagich
(vipryamitel), 
taqsimlagich
(raspredelitel), 
ko‘targich
(podyomnik), 
 itargich 
(tolkatel), 
tebranish 
(amplituda), 
oziqlagich
(pitatel), 
iqlimlashish, 
iqlimlashtirish
(akklimatizatsiya), 
o‘rmonshunos
(lesovod), 
issiqxona
(teplitsa), 
davlatshunos
(gosudarstvoved), 
hissador 
(dolshik), 
vasiyatchi
(zaveshatel), 
buyurtmachi
(zakazchik), 
tamg‘alash
(kleymeniye), moydon 
(maslyonka), 
portlatgich (
vzrivatel) va h.k.
Qo‘shma terminlarni kalkalash. Qo‘shma terminlarni kalkalab tarjima 
qilish jarayonida ularning har ikki komponentiga mutanosib tushadigan 
o‘zbekcha so‘z tanlanadi. Xususan: 
yarimo‘tkazgich
(poluprovodnik), 
shaltoqsepgich
(jijerazbrasivatel),
 
ariqkovlagich 
 
(kanavakopatel), 
suvo‘lchagich
(vodomer), gazo‘lchagich (gazomer),
tezotar
(skorostrelniy), 
moyjuvoz
(masloboyka), 
bug‘tarqatgich
(paroraspredelitel), t
ulkiquyruq 
(lisoxvost), 
yog‘och kesuvchi (
lesorub), 
muzyorar 
(ledokol), 
kamqonlik 
(malokroviye), arzonbaho (malotsenniy),
junqanot
(zool.sherstokril), 
asalxo‘r
(zool. medoyed), 
qisqa metrajli
(korotkometrajniy), 
qiziltan
(krasnokojiy), 
qizilqanot
(zool. 
krasnoperka), 
kartoshkaekkich
(kartofelesajalka), 
kartoshkaqazgich
(kartofelekopatel), 
suvgul
(bot. 
vodokras), 
suvqovoq 
(bot.gorlyanka) singari katta miqdordagi terminlar 
ayni shunday yo‘l bilan hosil qilingan. 
Internet tarmoqlarida qo‘llanayotgan katta miqdordagi ikki tarkibli 
termin-birikmalarning birinchi komponenti inglizcha, ikkinchi komponenti 

---

105
esa o‘zbekcha so‘z bilan berilmoqda. M.: 
Banyan tarmog‘i, Internet 
tarmog‘i, Internet banki, Internet texnologiyasi, Internet provayderi
va h.k.
Ayrim hollarda ikki tarkibli o‘zlashma terminlarning birinchi 
komponenti inglizcha leksemalarning qisqargan bosh harfi, ikkinchi 
komponenti esa o‘zbekcha elementdan tashkil topishi kuzatiladi: 
DNS 
serveri, BGP bayonnomasi, NSFNET tarmog‘i, CASE tizimi 
va h.k. 
Bugungi kunda internet terminlari tizimida faol ishlatilayotgan