Halqaro munosabatlarning metod ologik aspektlari

Siyosiy qarorlar tipologiyasi 
Subyektlar 
Manfaatlar integratsiyasi darajasi 
                                                 
4
 Q.: Klementevich T. Siyosiy qaror qabul qilish jarayoni // Siyosat nazariya 
elementlari / V.P. Makarenko tahririyati. Rostov-Don, 1991. 
 

---

 
 
197 
 
markaziy 
mahalliy – mintaqaviy 
fuqarolar 
markaziy organlarga 
saylovlar, referen-
dum va plebissit 
mahalliy organga say-
lovlar. Yig‘ilish va 
aholining mahalliy ref-
erendumi 
fuqarolarning 
rasmiy vakillari 
farmon, qonunlar va 
parlament qarorlari 
mahalliy dasturlar, 
ijtimoiy – iqtisodiy 
taraqqiyot rejalari 
vakillik shakli 
iqtisodiy – ijtimoiy 
taraqqiyot dasturlari 
va rejalari 
mahalliy byudjet 
to‘g‘risidagi qaror 
fuqarolik 
guruhlari faollari 
(jamoat dele-
gatlari) 
siyosiy partiyalar, 
jamoat birlashmalari 
yuqori organlarinng 
qarori 
siyosiy partiyalar, ja-
moat birlashmalarining 
mahalliy organlari 
muammoviy qarorlari 
novakillik shakli 
siyosiy kelushuv 
 
Davlat siyosatida optimal qaror qabul qilishning muqobil varian-
tini  tanlash  va  kelishilgan  qarorni  aniqlashning  ikki  asosiy  usuli 
mavjud: 
konsensus
  va  ovoz  berish.  Ulardan  birinchisi,  konsensus 
usuli (lotincha “Consensus omnlium - barchaning roziligi” so‘zidan). 
Bu usul qaror qabul qilishda ishtirokchilar manfaatlariga qisman mos 
tushsa  va  biroz  to‘g‘ri  kelmasa,  samarali  bo‘ladi,  shuning  uchun 
qaror  barcha  tomonlar  qo‘llab-quvvatlayotgan  turli  muqobilliklar 
o‘rtasidagi  kompromis  sifatida  qabul  qilinadi.  Aynan  “barchaning 
roziligi”  prinsipi  BMT  XKda  muhim  qarorlarni  qabul  qilishda  ish-
latiladi, ammo ayni vaqtning o‘zida davlat siyosatida amalda yanada 
keng qo‘llanilayotgan usul strategik qarorlarni qabul qilishning ovoz 
berish  usuli  hisoblanadi.  Qarorlar  tanlovining  bu  usuli  faqat  rasmiy 
jarayon va ovoz berish texnikasi bilan cheklanib qolmaydi, ammo u 
qarorlar  turli  variantlarining  kuchli  va  kuchsiz  tomonlari  izohlarini, 
QQQSning  nuqtai  nazarini  aniqlash,  shuningdek,  ovoz  berish  ja-
rayonida  ishtirok  etuvchi  ko’pchilik,  ozchilik  va  oraliqdagi  kuchlar 
nisbati va hissasini aniqlashni qamrab oladi.  
Davlat  qarorlarini  qabul  qilish  jarayoni  alohida  bosqichlar  va 
funksional  fazalarga  bo‘linadi.  Boshqaruv  qarorlarini  qabul  qilish-
ning asosiy bosqichlari chegaralarini va ularning sonini aniqlashning 
turli  nuqtai  nazarlari  mavjud.  Umumiy  ko‘rinishda  professor 

---

 
 
198 
A.A.Degtyarev  davlat  qarorlarini  qabul  qilish  jarayonini  quyidagi 
asosiy bosqichlarga ajratib chiqadi.  
1.
 
Prioritet  (ustuvor)  muammolarni  aniqlash  va  siyosiy  “kun 
tartibini”  shakllantirish.
  Bu  boshlang‘ich  bosqichda,  siyosiy  qaror 
qabul  qilish  uchun  zarur  dastlabki  axborotlar  to‘planadi,  saralanadi, 
tahlil  qilinadi.  Alohida  individlar,  ijtimoiy  guruh  va  jamoat  tash-
kilotlarining  manfaatlari,  talablari  va  ehtiyojlari  o‘rganiladi: 
yechimni  talab  qilayotgan  ustuvor  muammolar  tanlab  olinadi  va 
hukumat  yoki  boshqa  davlatning  harakat  organlaridan  kutilgan 
ijtimoiy – siyosiy “kun tartibi” tuziladi. 
2.
 
 
Ijtimoiy muammolar bo‘yicha siyosiy qarorlarning muqobil 
variantlarini ishlab chiqish va ko‘rib chiqish
. Qarorlarning invariant-
larini ishlab chiqish bir qancha muqobil qarorlardan eng yaxshi qaror 
tanlovining  optimizatsiyasidagi  obyektiv  ehtiyoj  hamda  subyektiv 
intilishlar,  ko‘pincha  bir-biri  bilan  raqobatlashuvchi  va  u  yoki  bu 
siyosiy  qaror  uchun  o‘z  loyihasini  o‘tkazishga  urunuvchi  turli 
ijtimoiy  kuchlar  qarorlarini  qabul  qilish  jarayoniga  bosim  bilan 
bog‘liq.  
3.
 
 
Yakuniy  tanlov
,  davlat  qarorlarini  ifodalash  va  legitim-
lashtirish.  Bu  ish  mohiyatan,  qaror  qabul  qilishning  asosiy  bosqichi 
bo‘lib,  demokratik  mamlakatlarda  davlat  boshqaruvi  subyektlari 
tomonidan ovoz berish yoki konsensusga erishish usullari yordamida 
texnologik  shaklda  amalga  oshiriladi.  Bunda  qaror  uning  vakolatiga 
kiruvchi barcha fuqarolar uchun umummajburiy shaklga kiradi.  
4.
 
 
Qabul  qilingan  davlat  qarorlarini  siyosiy  amaliyotda 
amalga  oshirish
.  Boshqaruv  qarori  shu  bosqichda  amalga  kiritiladi 
va  hayotga  tatbiq  etiladi. Davlat  ma’muriyati  ushbu mamlakat  siyo-
siy  rejimiga  bog‘liq  ravishda  usullar  (majburlash  va  ishontirish) 
kombinatsiyasidan foydalanadi va qabul qilingan strategik qarorlarni 
amalga oshirish uchun alohida sotsiotexnik vositalarni (manipullash-
tirish, manevrlardan foydalanish) va boshqalarni qo‘llaydi.  
5.
 
 
Qarorni amalga oshirish ustidan nazorat va uning natijala-
ri bilan “teskari aloqa”
. Bu, qaror qabul qilishning tugallovchi bos-
qichi.  Nazoratning  va  “teskari  aloqa”ning  yo‘qligi  davlat  qarorining 
yoki buzib ko‘rsatilishiga yoki shunchaki bajarilmasligiga yoki, hatto 
teskari natijaga olib kelishi mumkin. U yoki bu davlat qarorlarining 
realizatsiyasi nazorati amaliy tadbirlar, texnologik amaliyotlarni siy-
osiy qarorlar qabul qilishning dastlabki modeli, rejasi va dasturi bilan 

---

 
 
199 
doimiy  ravishda  qiyoslashdan  iborat  bo‘ladi.  Nazorat  jamiyatdagi 
institutsional  tartibni qo‘llab-quvvatlovchi turli  me’yor  va  amaliyot-
larni  belgilovchi  (korrupsiyaga  qarshi  kurash,  jinoyatchilikning 
boshqa  shakllari),  qonun  chiqaruvchi  qarorlarni  bajarishga  davlat 
byudjetidagi umumiy proporsiyaga ko‘ra, moliyaviy va boshqa mate-
rial  zaxiralarning  operativ taqsimoti bilan  shug‘ullanadigan  ijro  etu-
vchi  hokimiyat  organlari  qaroriga  tegishlidir.  So‘nggi  bosqichlarda 
umummajburiy qarorlarning refleksif modelini ishlab chiqishdan uni 
amaliyotga tatbig‘iga o‘tish harakati sodir bo‘ladi.  
Davlat  qarorlari  realizatsiyasi  amaliyoti  ommaviy  siyosatning 
ikki jihati bilan chambarchas bog‘langan: ijtimoiy zaxiralar va insti-
tutsional usullar bilan tartibga solish, insonlarga rahbarlik qilishning 
instrumental  vositalari, ya’ni mamlakat siyosiy rejimining funksion-
allashuvi. U yoki bu ideal modellar va yo‘nalishlar, siyosiy fikrlar va 
doktrinalar  realizatsiyasining  asosiy  usullari  amalda  hamisha  aniq 
siyosiy harakatlar bilan bog‘langan. 
F.Brayar  va  M.R.Jalili 
QQQJ
ning  tahlili  metodini  umumlashtir-
ib, 4 asosiy yondashuvni ajratdi.  
Ulardan birinchisi ratsional tanlov  modeli deb nomlanishi mum-
kin,  uning  doirasida  qaror tanlovi  milliy  manfaat  asosida  yagona  va 
ratsional fikrlovchi rahbar tomonidan amalga oshiriladi.  
Quyidagilar  faraz  qilinadi:  a)  qaror  qabul  qiluvchi  qadriyatlar 
yaxlitligi va ierarxiyasi haqida yetarlicha mustahkam tasavvurga ega 
va ularni hisobga olib harakat qiladi; b) u o‘z tanlovining ehtimoliy 
oqibatlariga  ega;  c) 
QQQJ
  qarorga  ta’sir  qilish  qobiliyatiga  ega  har 
qanday yangi axborot uchun ochiq.  
Ikkinchi modelda yondashuv doirasida o‘rnatilgan amaliyotlarga 
muvofiqlikda  harakat  qiluvchi  hukumat  tuzilmasi  majmui  ta’siri  os-
tida qaror qabul qilinadi, deb faraz qilinadi. Qaror alohida fragment-
larga  ajratiladi,  hukumat  tuzilmalarining  tarqoqligi,  ular  tomonidan 
axborotlarni  tanlov  xususiyatlari,  bir-biri  bilan  o‘zaro  munosa-
batlarining murakkabliligi, ta’sir va obro‘-e’tibor darajasidagi farqlar 
-  u  yoki  bu  tanlov  oqibatlarining  tizimli  baholanishiga  asoslangan 
QQQJ
 uchun to‘siq hisoblanadi. 
Uchinchi modelda qaror byurokratik ierarxiya va hukumat appa-
rati a’zolari o‘rtasidagi murakkab o‘yin natijasi sifatida ko‘rib chiqi-
ladi, ularning har bir vakili o‘z  manfaatlari,  o‘z qarashlari  va davlat 
tashqi siyosati ustuvorliklari to‘g‘risida o‘z tasavvuriga ega.  

---

 
 
200 
Nihoyat,  to‘rtinchi  yondashuvda  shunga  e’tibor  beriladiki,  ko‘p 
hollarda 
QQQS
 murakkab muhitda  mavjud bo‘ladi va noto‘liq, che-
klangan axborotga ega bo‘ladi. Bundan tashqari, ular u yoki bu tan-
lov oqibatlarini baholash imkoniyatiga ega emas. Bu sharoitda ularda 
muammoni  foydalanilayotgan  axborotni  o‘zgaruvchanlarning  ko‘p 
bo‘lmagan soniga nisbatan qo‘llash zaruriyati tug‘uladi. 
QQQJ  tahlilida  tadqiqotchi  u  yoki  bu  ko‘rsatilgan  yondashuvlarni 
“sof ko‘rinish”da foydalanishdan chetda bo‘lishi zarur. Haqiqiy hayotda 
ular  tomonidan  ta’riflangan  jarayonlar  turli-tuman  birikmalarda  namo-
yon bo‘ladi, bu birikmalarni o‘rganish, ulardan qaysi biriga aniq bir ho-
latda  tayanish  kerakligini  va  qaysi  biri  bilan  birlashtirish  kerakliligini 
ko‘rsatish zarur. Qaror qabul qilish jarayoni tahlili ko‘pincha u yoki bu 
muayyan xalqaro  vaziyat,  masalan, davlatlararo nizolar  evolyutsiyasini 
bashorat  qilish  uchun  qo‘llaniladi.  Bunda 
QQQS
ga  bevosita  tegishli 
omillargina emas, balki qaror qabul qiluvchi shaxs yoki instansiya salo-
hiyati (zaxiralar yig‘indisi) ham hisobga olinadi.