Halqaro munosabatlarning metod ologik aspektlari

1964 yil president sailovalarida irq farkliklari, % 
Irqiy mansublik 
Nomzodlar uchun ovoz berish 
demokratlardan  respublikachilardan 
Jami % 
Hodisalar soni 
Oq tanlilar 
Qora tanlilar 
Barcha ovoz berganlar 
59 
94 
61 
41 
6 
39 
100 
100 
100 
1 350 
 150 
1 500 
 20.3 jadval 
1972 yil president saylovlarida irq farkliklari % 
Nomzod uchun ovoz 
berish 
Irqiy mansublik 
Oq tanlilar 
Qora tanlilar 
Barcha ovoz berganlar 
demokratlardan 
respublikachilardan, 
jami %  
hodisalar soni 
34 
66 
100 
1 350 
89 
11 
100 
150 
40 
60 
100 
1 500 
 

---

Belgilarning  o‘zaro  bog‘liqligi  jadvali
  -  jadval  ko‘rinishidagi 
ikki  yoki  undan  ortiq  o‘zgaruvchanlar  o‘rtasidagi  tobeliklarning 
umumlashtirilgan  tasviridir.  Formati  va  tuzilishi  bo‘yicha  bu  jadval 
ro‘yxatli  jadvalga  o‘xshab  ketadi,  ammo  uning  mohiyati  umuman 
boshqacha.  Bu  jadvallar  ko‘p  hollarda  farazlarga  asoslangan  va 
o‘zgaruvchanlar 
o‘rtasidagi 
o‘zaro 
aloqalarni 
o‘rganishni 
osonlashtirishga  mos  tarzda  tuzilgan.  Jadvallar  shunday  qurilganki, 
ular bizga ilgari surilgan gipotezani o‘rganishga imkon beradi. Masa-
lan, 20.2 jadvalda 1964-yilda рrezident saylovi uchun ovoz berish va 
irqiy  mansublik  o‘rtasidagi  o‘zaro  aloqalar  jamlangan  bo‘lsa,  20.3 
jadvaldan shu ma’lumotlar 1972-yil uchun takrorlanadi. Ikki holatda 
1500 ta saylovchining gipotetik tekshirilishi ma’lumotlari keltirilgan. 
Jadval  shunday  tuzilganki,  u  bizga  har  keltirilgan  yilda  u  yoki  bu 
sababga ko‘ra qora tanli saylovchilar demokratlar uchun oq tanlilar-
dan ko‘ra ko‘proq ovoz berganligiga oid gipotezani o‘rganishga im-
kon  beradi.  Jadvalda  sanab  o‘tilgan  har  bir  band  katak  deb  nomla-
nadi. Har bir jadval to‘rtta katakdan iborat. Jadvalda qator va satrlar 
ham bo‘lib, har bir qator bir o‘zgaruvchanning ma’lum bir qiymatini, 
har bir ustun boshqa o‘zgaruvchanlarning ma’lum qiymatini bildira-
di.  Ushbu  jadvallarda  mustaqil  va  izohlovchi  o‘zgaruvchanlar 
to‘g‘risidagi 
ma’lumotlar 
jamlanadigan 
shaklda 
yaratiladi. 
Jadvaldagi  mustaqil  o‘zgaruvchan  qator  bo‘yicha  ham,  ustun 
bo‘yicha  ham  joylanishi  mumkin.  Har  ikki  usul  ilmiy  adabiyotda 
keng  tarqalgan.  Agar  siz  u  yoki  bu  shaklni  tanlagan  bo‘lsangiz, 
o‘quvchini  adashtirmaslik  va  chalg‘itmaslik  uchun  unga  oxirigacha 
amal  qilish  lozim.  Bunday  jadvallarni  o‘rganishda  ba’zida  umumiy 
shaklda  berilgan  ma’lumotlar  gipotezani  qanchalik  tasdiqlashini 
ko‘rsatish mumkin.  
Xulosa  sifatida,  jadval  va  grafiklardan  foydalanishning  uch  mu-
him  jihatini  qayd  etib  o‘tamiz.  Birinchidan,  ular  yaqqol  va  kon-
struktiv bo‘lishi shart. Tadqiqot jarayonining qismi sifatida jadval va 
grafiklar  konsepsiyaning  yanada  chuqur  ishlab  chiqilishi  va 
ma’lumotlar asosini tushunushda nihoyatda foydali bo‘lishi mumkin. 
Tahlilning  bu  shakli  siyosiy  voqealar  to‘g‘risidagi  bilimlarimizni 
chuqurlashtirishga  ancha  yordam  beradi,  hatto  bunday  oddiy 
metodikalar xulosalarni rasmiylashtirishga yordam beradi.  
Ikkinchidan,  jadval  va  grafiklarni  to‘g‘ri  qo‘llash  kerak.  Qisqa 
sharhdan  ham  ko‘rinib  turibdiki,  metodikadagi  kichik  buzilishlar 

---

 
 
209 
sababli,  natijalarni  noto‘g‘ri  taqdim  etish  holati  mavjud.  Huddi  shu 
kabi,  kimdir  bunday  usulni  haddan  tashqari  ko‘p  qo‘llab  xatolarga 
yo‘l  qo‘yishi  mumkin.  Tadqiqotchida  boshqalar  bilan  munosaba-
tlarda  ahloqiy  majburiyat  mavjud  –u  o‘z  xulosalarini  nafaqat  aniq, 
balki to‘g‘ri  bayon  qilishi zarur,  o‘ziga  nisbatan  munosabatlarda  in-
tellektual  majburiyatga  ega,  ya’ni  ularni  puxta  tekshirib  ko‘rishi  lo-
zim.  Bu  majburiyatlar  tadqiqotning  negizini  tashkil  etadi.  Biz  ular 
haqida  unutmasligimiz  kerak.  Nihoyat,  sizning  ishingiz  jadvallar  va 
grafiklar  bilan  haddan  ortiq  yuklanmasligi  kerak.  Bunday  material-
larning ko‘pligi matnning idrok etilishini qiyinlashtiradi.