halollik, sabr-qanoat, ishonch, himmat, bardoshlilik, xushxulqlilik,
muloyimlik, latiflik, marhamat, to‘g‘rilik, shukur, vafo, saxiylik,
sadoqat, sabotlilik, kamtarlik, viqorlilik, salohiyat, hayo, tejamkor-
lik, sir saqlash va shu kabilar jamiyat ma’naviy taraqqiyotini
beigilovchi axloqiy ma’naviy omillar tarzida namoyon bo'ladi.
Musulmon ma’naviy olamida iymon talablariga zid noaxioqiy
xususiyatlar keskin qoralanadi va huquqiy qonunlar bilan man
etiladi. Hadislarda taqiqlangan bunday salbiy xususiyatlami ba’zan
“gunoh” ham deb yuritiladi. Bunday salbiy xususiyatlar jumlasiga:
o‘g‘riIik, zino, hayosizlik, munofiqlik, yolg‘on so‘zlash, bevafolik,
kek saqlash, nopoklik, riyokorlik, xusumat, nohaqlik, hasad,
nodonlik, qotillik, fitna, yolg‘onchffik, g'iybat, ochko‘zlik, tama-
girlik, isrofgarchilik, itoatsizlik, bid’at, xurofot, chaqimchilik, kibr,
gina, adovat, hiyonat, baxillik, zulm, maqtanchoqlik, ikkiyuzla-
machilik, takabburlik, manmanlik, shuhratparastlik, shoshqaloqlik
va boshqalar kiradi.
Sharq mutafakkirlari dunyoviy bilim bilan bir qatorda diniy
bilimni o‘zlari egallagan holda, umuminsoniy qadriyat tarzida har
bir insonda uning mazmun va mohiyatidan voqif bo‘lish kerak, ilm
olib aqliy kamol topish kishining yoshligidan va umrining
oxirigacha davom etmog‘i lozim degan g'oyani ilgari suradilar.
Barcha guruhdagi ma’naviy qadriyatlaming mohiyatida eng oliy
tuyg‘u- insonparvarlik yotadi. Insonparvarlik qadriyati mazmunida
musibatli kishiga hamdard bo‘lish, keksalarga, muhtojlarga.
ayolmandlarga yordam berish, hojatbarorlik qilish, andishalik,
vazminlik, samimiylik, kamtarlik kabi yuksak fazilatlar yotadi.
A.Navoiy nazdida ta’ma aralashgan yaxshilik, hikmat, himmat
insonning ma’naviy hissiyotiga salbiy ta’sir etuvchi holatdir.
Ta’masiz yaxshilik qilish, bu - saxiylikdir. Odamgarchilikning eng
yuksak belgisi saxiylik va himmatdir. Demak, insonparvarlik
qadriyatining mohiyatida samimiy hojatbarorlik tushunchasi
yotadi. Yuksak insoniylikning o‘lchovi burch va vijdon
hisoblanadi. Shu boisdan sharq mutafakkirlari vijdon pokligi, oila,
ota-ona, ustoz, xalq, farzand burchi haqida olg‘a surilgan g‘oya-
laming asosini insonparvarlik tashkil etadi.
Mehnat awalo insonning moddiy ehtiyojini qondirish, qolaversa
238
ma’naviy ongini shakllantirishning muhim omili hisoblanadi.
Mehnatsevarlik qadriyatining mohiyatini aqliy va jismoniy ijodiy
munosabat ongli va halol mehnat qilib, jamiyatning moddiy va
ma’naviy rivojlanishiga ta’sir etish, mehnat natijalaridan rohatlana
bilish, o‘zgalar manfaati uchun mas’uliyatni his etish kabi
tushunchalar yotadi.
Yu.X.Xojib mehnat jaryonida shoshmasdan ishlash, sabrli va
ehtiyotli bo‘lish kerak deb ta’kidlaydi.
Sharq mutafakkirlari didaktik xarakterdagi ilmiy asarlarida ma’
naviy madaniyatni shakllantirishning shakl, usul va vositalarini
umumlashtirilgan holda bayon etdilar. Chunki o‘rta asr pedagogik
fikrlar nazariyasi va amaliyoti tarbiyaning insoniy shakl va usullariga
tayangan. Ta’lim-tarbiya berishning vositasi esa amaliyot bo‘lib hi-
soblangan edi. Bu qoida ayniqsa Ibn Sinoning tibbiy risolalarida,
“Donishnoma” asarida, Kaykovusning “Qobusnoma”, Yu.X.Xojib-
ning “Qutadg‘u bilig”, Sa’diyning “Guliston”, “Bo‘ston”, A.Navoiy-
ning “Hayrat-ul abror”, “Mahbub ul-qulub” asarlariga bevosita
taaluqlidir.
Bir so‘z bilan aytganda, mutafakkir olimlar yuksak ma’naviy
qadriyatlami umuminsoniy qadriyatlar doirasida talqin etdilar va
targ‘ib qildilar, jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotida
ma’naviy omillami yuksak baholadilar.
Xulosa qilib aytganda, yosh avlodni umuminsoniy va milliy qad
riyatlar ruhida tarbiyalash zamon
talabi
bo‘lib kelmoqda. В uning
uchun esa ta’lim tizimining barcha bo4g‘inlarida jumladan umumiy
ta’lim maktablarida xalqimizning azaliy an’analariga, udumlariga, ti-
liga, diniga, ruhiyatiga asoslanib kelajakka ishonch, mehr-oqibat, in-
sof, sabr-qanoat, adolat, ma’rifat, insonparvarlik, iymon, e’tiqod,
mehnatsevarlik tuyg‘ularini har bir yosh ongiga singdirish talab
etiladi.
