Халкаро шартномалар хукуки

Xalqaro  shartnoma  –  xalqaro  huquqning  bir,  ikki  yoki  bir 
qancha sub’ektlari o’rtasida o’zaro huquq va majburiyatlarini yaratish 
yo’li bilan aniq ifodalangan, nomlanishidan qat’i nazar, xalqaro huquq 
bilan tartibga solinadigan bitimlardir.
 

---

35 
 
1969  yildagi  Xalqaro  shartnomalar  huquqi  to’g’risidagi  Vena 
konvensiyasi  hamda  1986  yildagi  Davlatlar  va  xalqaro  tashkilotlar  yoki 
xalqaro  tashkilotlar  o’rtasidagi  shartnomalar  huquqi  to’g’risidagi  Vena 
konvensiyasida  “Shartnoma”  atamasiga  ta’rif  berilgan  bo’lib,  birinchisida 
faqatgina  davlatlararo  yozma  tarzda  tuzilgan  kelishuvlar  tushunilishini 
e’tirof etgan bo’lsa (2 - modda), ikkinchi konvensiyada bu atama asnosida 
xalqaro  tashkilotlar  ishtirokidagi  kelishuvlarni  ham  tushunilishini  (2-
modda) ta’kidlaydi.  
“O’zbekiston  Respublikasining  xalqaro  shartnomalari  to’g’risidagi” 
Qonunining 3 – moddasiga mufovuq quyidagicha tar’if berilgan: 
“O'zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomasi - respublikaning 
bir  yoki  bir  necha  davlat,  xalqaro  tashkilot  yoxud  xalqaro  huquqning 
boshqa  sub’ektlari  bilan  xalqaro  munosabatlar  sohasidagi  huquq  va 
majburiyatlariga doir teng huquqli va ixtiyoriy kelishuvidir”. 
Shartnomaning  mohiyati  –  tomonlarning  kelishuvidadir.  Ma’lumki, 
kelishuv – xalqaro huquq normalarini tuzishning yagona usuli hisoblanib, 
u  nafaqat  shartnomaviy  normalarini  balki  odat  normalarini  ham  yaratadi. 
Ushbu normalar o’rtasidagi farqni yaratilish jarayoni, shuningdek, mavjud 
bo’lish shaklida ko’rishimiz mumkin.  
Mazkur ta’rifda shartnomalarning og’zaki shaklida so’z ketmasa ham, 
davlatlar  yoki  xalqaro  huquqning  boshqa  sub’ektlari  1969  va  1986  yilgi 
Vena  konvensiyalarda  belgilangan  qoidalarni  o’zaro  kelishuvga  ko’ra 
og’zaki shaklda amalga oshirishlari ham mumkin
1
. 
Harakati  xalqaro  huquq  bilan  tartibga  solinadigan  shartnomalargina 
xalqaro shartnomalar hisoblanishi mumkin. Davlatlar o’rtasida tuzilgan har 
qanday  shartnoma  ham  xalqaro  shartnoma  hisoblanmasligi  fakti 
shartnomalar 
bo’yicha  Xalqaro  huquq  Komissiyasining  birinchi 
ma’ruzachisi J. Braerli tomonidan ta’kidlangan: “Xalqaro shartnoma tuzish 
layoqatiga  ega  bo’lgan  tuzilmalar  tomonidan  tuzilgan  har  qanday 
shartnoma ham xalqaro shartnoma bo’lavermaydi”
2
.  
Xalqaro  shartnoma  xalqaro  huquqning  asosiy  prinsiplariga  mos 
bo’lishi  lozim,  xususan,  tenglik  va  aralashmaslik  prinsipiga.  Xalqaro 
shartnoma,  uni  tuzgan  tomonlarning  ixtiyoriy  roziligi  natijasidir.  Bir 
tomonning  kuch  ishlatishi  yoki  tahdidi  bilan  tuzilgan  shartnoma  haqiqiy 
hisoblanmaydi.  
                                                 
1
  Robert  Kolb.  The  Law  of  Treaties  (An  Introduction).  -  Cheltenham,  UK;  Northampton,  MA,  USA:  Edwarb  Elgar 
Publishing, 2016. – P.22.; Anthony Aust. Modern treaty law and practice. - Cambridge, United Kingdom: Cambridge 
University Press, 2000. – P.14. 
2
Yearbook of the ILC. 1950. Vol. II. P. 227. 

---

36 
 
So’nggi yillarda “xalqaro shartnomalarga taalluqli bo’lmagan xalqaro 
hujjatlar”  deb  atalmish  nohuquqiy  bitimlar  keng  tarqaldi.  Masalan, 
Evropada  xavfsizlik  va  hamkorlik  tashkilotining  hujjatlari  yoki  ikki 
tomonlama  memorandumlar  bunday  turdagi  bitimlarning  ahamiyatidan 
darak  beradi.  O’zbekiston  Respublikasi  va  Evropa  Ittifoqi  o’rtasida 
energetika 
sohasidagi 
hamkorlik 
bo’yicha 
o’zaro 
anglavush 
memorandumida  (Brussel,  2011  yil  24  yanvar,  imzolangan  sanadan 
kuchga  kirgan)  aytilganki,  “ushbu  hujjatning  qoidalari  faqat  siyosiy 
maqsadlarni  ko’zlaydi  va  tomonlarning  o’z  zimmalariga  qandaydir 
majburiyatlar  olishga  majburlamaydi”.  Boshqa  so’z  bilan  aytganda, 
memorandum  xalqaro  bitim  hisoblanmaydi.  Shu  bilan  birga  bunday 
turdagi  halqaro  hujjatlarning  kuchga  kirishi  uchun  zarur  huquqiy 
tartibotlardan o’tgan misollar ham bor. Masalan, O’zbekistan Respublikasi 
Oliy Majlisining 1997 yil 30 avgustdagi 507-I va 508-I-son qarorlari bilan 
quyidagi xalqaro hujjatlar ma’qullangan (ratifikatsiyaga tenglashtirilgan): 
-Sud  hokimiyati  mustaqilligining  asosiy  prinsiplari  (Birlashgan 
Millatlar  Tashkiloti  Jinoyatchilikni  oldini  olish  va  huquqbuzarlar  bilan 
muomalada  bo’lish  ettinchi  kongressi  tomonidan  qabul  qilingan.  Milan, 
1985 yil 26 avgust – 6 sentyabr. BMT Bosh Assambleyasining 1985 yil 29 
noyabrdagi  40/32  va  1985  yil  13  dekabrdagi  40/146-son  rezalyutsiyalari 
bilan maqullangan); 
-  Mansabdor  shaxslarning  huquq-tartibotni  saqlash  yuzasidan  axloq 
kodeksi (BMT Bosh Assambleyasining 1979 yil 17 dekabrdagi 34/169-son 
rezalyutsiyasi bilan qabul qilingan); 
Shunday qilib, ko’rsatilgan halqaro hujjatlar  Oliy  Majlis  tomonidan 
ma’qullangan keyin O’zbekiston xalqaro shartnomaning ajralmas qismiga 
aylandi
1
. 
Xalqaro  shartnoma  xalqaro  huquqning  asosiy  manbalaridan  biri 
hisoblanadi.  Bu  esa,  BMT  Ustavi  va  Xalqaro  Sud  Statutida  o’z  tasdig’ini 
topgan.  Xalqaro  shartnomalar  BMT  Ustavida  belgilangan  maqsadlariga 
mos kelishi va unga javob bera olishi lozim. Jumladan, 
- Xalqaro tinchlik va xavfsizlikni saqlash va shu maqsadda tinchlikka 
tahdidning  oldini  olish  va  uni  bartaraf  etish  va  tajovuz  harakatlari  yoki 
tinchlikka  raxna  soluvchi  boshqa  harakatlarni  bostirish  uchun  birgalikda 
samarali  choralar  ko’rish  xamda  adolat  va  xalqaro  huquq  prinsiplariga 
                                                 
1
  Рашидов  К.К.  Ўзбекистон  Республикаси  халқаро  шартномаларининг  тузилиши,  бажарилиши  ва  бекор 
қилиниши. Парламент аъзолари учун амалий қўлланма. –Т.: БМТ Тараққиёт дастури, 2012. – Б.7-8. 

---

37 
 
asoslangan holda tinchlik vositalaridan foydalanib, tinchlikning buzilishiga 
olib keluvchi xalqaro nizo yoki vaziyatlarni tinchitish yoki hal etish; 
-  Xalqlarning  teng  huquqliligi  va  o’z  taqdirini  o’zi  belgilashi 
prinsipini 
hurmat 
qilish 
asosida 
millatlar 
o’rtasidagi  do’stona 
munosabatlarni rivojlantirish hamda yalpi tinchlikni mustahkamlash uchun 
boshqa tegishli choralarni ko’rish; 
-  Iqtisodiy,  ijtimoiy,  madaniy  va  gumanitar  xarakterdagi  xalqaro 
muammolarni  hal  etishda  hamda  inson  huquqlariga  va  barchaning  irqi, 
jinsi,  tili  va  dinidan  qat’i  nazar  asosiy  erkinliklariga  hurmatni 
rag’batlantirish va rivojlantirishda xalqaro hamkorlikni amalga oshirish. 
Xalqaro  huquqning  ko’rib  chiqilayotgan  sohasining  roli  hozirgi 
xalqaro  huquqiy  munosabatlarda  shartnomalarning  roli  bilan  belgilanadi. 
Shartnomalar  hozirgi  zamonning  asosiy  muammolaridan  biri  bo’lgan, 
boshqa  muammolarning  ham  hal  qilinishi  shu  bilan  bog’liq  bo’lgan  - 
xalqaro  tizimni  boshqarish  muammosini  hal  qilishda  zarur  vosita 
hisoblanadi.  
Shartnomalarning ahamiyati nafaqat xalqaro, balki davlatlarning ichki 
aktlarida 
ham 
yuqori 
baholanmoqda. 
Vena 
Konvensiyalarida 
shartnomalarning  davlatlar  o’rtasida  tinch  hamkorlik  uchun  sharoit 
yaratish va xalqaro munosabatlarni rivojlantirish vositasi ekanligi ta’kidlab 
o’tiladi.  Xalqaro  shartnomlar  BMT  Ustavida  keltirilgan  maqsad  va 
prinsiplar  asosida  xalqaro  hamkorlikni  rivojlantirish,  umumiy  tinchlik  va 
xavfsizlikni ushlab turishda yordam beradi, davlatlararo munosabatlarning 
huquqiy asosini tashkil etadi.  
 
Xalqaro  shartnomalar  huquqining  bunday  ta’rifi  ancha  keng 
tarqalgan.  Halqaro  shartnoma  huquqi  halqaro  huquqning  alohida  sohasi 
sifatida  barcha  tarmoq  va  institutlar  bilan  bo’g’langan.  Nazariya  va