Халқ таълими вазирлиги

Фойдаланилган адабиѐтлар: 
1.
Ш.Мустафоева ―Ўсмир психологияси. Биз билмаган жиҳатлар‖ 
Тошкент 2015.
2.
The Cambridge Handbook of Personality Psychology// Edited by Philip J. 
Corr. Cambridge University Press 2009
3.
Ғозиев Э.Ғ. Умумий психология. Т.: Ўқитувчи, 2010.
4.
Ғозиев Э.Ғ. Педагогик психология асослари. – Т. : ―Ўқитувчи‖, 2000 
5.
Абдурасулов Р. Мактабда психологик хизмат. – Жиззах, 1999 
6.
Хурвалиева Т. Мактабда психологик хизматни ташкил этиш. – авлоний 
номидаги ХТХҚТМОМИ, 2006 
7.
Ж.Годфруа. Что такое психология? М. 1999 г. 2-том.
8.
Крылов А.А., Маничева С.А. Практикум по общей, экспериментальной 
и прикладной психологии.-Спб.: Питер, 2005.-550 с.

---

59 

---

60 
1 – амалий машғулот 
Амалиѐтчи психолог – мутахассис сифатида 
 
 
Ишдан мақсад: 
амалиѐтчи психологнинг шахс хусусиятлари ва 
фаолияти учун зарур касбий хусусиятларни аниқлаш орқали психологнинг 
касбий 
позициясини 
шакллантириш; 
психологнинг 
интеллектуал 
қобилиятини ривожлантириш йўлларини топиш; мактаб психологининг 
ҳуқуқ ва мажбуриятларини аниқлаш. 
Ишни бажариш учун намуна 
Психологлар мактабга келгач, улар бошдан кечирадиган муаммолар ва 
қийинчиликлар янада чуқурлашади, чунки мактаб психологга ўз талабларини 
қўя бошлайди. Илгари агар психолог қандай вазифаларни бажаришни 
билмасалар, ҳозирда вазият тубдан ўзгарди. Психолог касби машҳур ва 
обрўли касблардан бири бўлиб қолди, у ҳақида мактабда ҳамма билади ва 
психологдан кўп нарса кутади. Мактаб амалий психологга қандай талаблар 
қўяди ва ундан нималарни кутиши ҳақида тўхталиб ўтайлик.
Мактаб сеҳргар - психологни кутади 
Ўқитувчилар ва маъмурият психолог мактабга келиши билан ҳамма 
нарса яхши бўлиб қолади деб ўйлайдилар: ўқувчилар қизиқиб ўқий 
бошлайдилар, дарс қолдиришни тўхтатадилар, ўқитувчиларни ҳақорат қилиш 
ва танаффусларда чиқишни тўхтатадилар, деб ўйлайдилар. Ўқитувчилар 
педагогик фаолият билан шуғулланадилар. Мактабдаги низолар, ҳар қандай 
номаъқулчиликлар йўқолади. Маъмурият педагогик жамоа билан илиқ 
муносабатлар ўрнатадилар. Ота - оналар бўлса, мактаб ва хусусан, 
ўқитувчилардан миннатдор бўлади.
Мактаб психологни «кучли вазирликнинг вакили» сифатида кутади 
Психолог мактабга келгач, ўқитувчилар ва ота - оналар бутун синфни
бузаѐтган тўполончи ўқувчилар билан, доимо норози бўлиб юқори 
ташкилотларга шикоят қиладиган ота- оналар билан, болаларга нисбатан 
салбий агрессив муносабатда бўладиган ўқитувчилар билан, ҳеч кимни тан 
олишни истамайдиган, унинг дастидан барча иқтидорли ўқитувчилар 
мактабдан кетаѐтган авторитар директор билан шуғулланинг, «нимадир 
қилинг» деб мурожаат қила бошлайдилар.
Мактаб психологни судья сифатида кутади
Бу «психолог келгач нима тўғри, нима нотўғрилигини ким айбдор, ким 
айбдор эмаслигини айтади», деган фикрларда ифодаланади. Бундай 
вазиятларда психологга турли илтимос ва имкониятлар тушади: ақлан орқада 
қолган болалар рўйхатини бериб, уларни текшириб, бошқа мактабга 
ўтказишни сўрашади: ўқитувчилар низоли гуруҳларининг пешқадамлари 
мурожаат қилиб, ўзлари томонга оғдирмоқчи бўладилар: психологга 
директор ҳам ўзининг «ўнг қўли» қилиш мақсадида яқинлашади: психологга 
фарзандларини хафа қилган ўқитувчилар устидан шикоят қилиб ота-оналар 
мурожаат қиладилар.

---

61 
Мактаб психологни гигиенани сақлайдиган мутахассис сифатида кутади 
Мактаб психологи барча муаммоларни «тугатиб», уларни ҳам 
тузатишини кутади. Бундай ҳолларда асосан психологга ўқув тарбия 
жараѐнининг мазмунини қайта ўзгартириш ҳақида ғоялари мавжуд 
педагоглар ҳам мурожаат қиладилар. Улар таьлим тарбиянинг турли 
инновацион концепциялари билан танишлар, мактаб маъмурияти уларни 
қўллаб - қувватлашмаган. Психолог олдида бу каби муаммоларда «нима 
қилиш керак?» деган доимий савол туради. Мактабда ўз ўрнини қандай 
топиш мумкин? қандай қилиб касбий обрўга эришиш мумкин, қандай қилиб 
психологлар мактабга кераклигини исботлаш, шахсий фаолиятда кўрсатиш 
мумкин?
Шундай қилиб, психологнинг ўз касбидаги маҳорати, ишни бошлашда ва 
кейин давом эттиришда энг асосий муаммо ҳисобланади. Психологнинг 
мактабдаги фаолиятининг муваффақияти шахсий ва касбий ўзини 
аниқлашига боғлиқ: касбий ѐрдамнинг маҳсулдорлиги мактабда касбий 
обрўга эга бўлишга ҳамда ўзининг мактабга,ўқитувчиларга, болаларга, ота-
оналарга керакли эканлигини ҳис қилишга боғлиқ.
Амалий психологнинг шахсий ва касбий ўзини аниқлаш йиллар 
давомида ҳаѐтий ва касбий тажрибанинг тўпланиши, ўз имкониятларини 
синаб кўриш, ички етуклик билан, ютуқлар билан қувониш, хато ва 
камчиликлардан ўкиниш ҳисси билан амалга ошади. 
«Психология қирқ ѐшлиларнинг касби!» - деб бежиз айтишмайди. 
Мактаб психологлари хулқ-атворининг турли усулларини таққослаб, 
психологлар намоѐн қиладиган 8 хил хулқ-атвор усулларини ѐки ижтимоий 
ролларни тавсифлаш мумкин.
Психолог воситачи мактабда нейтрал ҳолатни эгаллашга ҳаракат 
қилади. У ўз вазифасини уришиб қолган ва низолашаѐтганларини 
яраштириш, ўқитувчига ўқувчиси нима учун ѐмон ўқиши ѐки дарс 
қолдиришининг объектив ва субеъктив сабабларини тушунтиришга ҳаракат 
қилади: ота-оналарга ўқитувчилар билан гаплашишни ѐки директор таъсир 
кўрсатишини ваъда беради. Мураккаб вазиятдаги ҳар қандай ҳолатда у 
воситачи учинчи шахс сифатида намоѐн бўлади. Агар мактаб ҳаѐти кучли 
низоли муҳитдан иборат бўлса, психологнинг воситачи ролини бажариши 
маҳсулдор бўлади.
Мактаб психологининг воситачилик яраштирувчилик функциясини 
бажаришда 
«барчаси 
яхши», 
қабилида 
бўлмасдан 
воситачилик 
техникаларининг маданиятли усулларини қўллаш ягона талаб ҳисобланади.
Психолог-адвокат барча хафа бўлган кишиларга ачинади уларни ҳимоя 
қилишга интилади: адолатли баҳо қўймаган ўқитувчидан ўқувчини, 
фарзандини мактабдан ҳайдаш билан қўрқитаѐтган ўқитувчидан ота-
оналарни, ҳукмрон, қаттиққўл директордан ўқитувчини, аксинча ўзларини 
«юлдузлар» деб ҳисобловчи ва маъмуриятдан турли янгиликларни талаб 
қилаѐтган ўзаро низолашаѐтган ўқитувчилардан директорни ҳимоя қилади. 
Мактабда кўпчилик хафа бўлган инсонларни ҳимоя қилиш мумкин, лекин 
ҳар доим ҳамма шикоят қилувчиларни ҳимоя қилиш керак эмас. Аввало, ота - 

---

62 
оналар, ўқувчилар олдида уялиб қолмаслик учун вазиятни синчиклаб 
ўрганиб чиқиш зарур.
Психолог-дўст ҳамма билан дўстлашади, инсоний илиқ муносабатлар 
ўрнатади. Унга ѐрдам учун, ҳамдардлик, маслаҳат ва гаплашиш учун 
мурожаат қиладилар. У ҳаммани бирдай қабул қилади, у ҳамма билан бахтли. 
Бундай психолог мактабда ҳиссий пешқадам ҳисобланади.
Психолог-дўст мактабда ҳаммани ўзига жалб қилади. Айниқса ўсмирлар ва 
илк ўспиринлар ва катталар билан дўстлашишга интилишади. Кўпинча 
бундай психолог иш фаолиятида дўстлар тўгараги, кейинчалик ѐшлар клуби 
ташкил этилади. Психолог хонасига қизиқарли бўлганлиги, яъни 
учрашувлар, алоқалар ўрнатиш мумкин бўлганлиги учун ташриф 
буюришади.
Психолог - ўт ўчирувчи мактабдаги «ѐнаѐтган» нуқталар билан 
шуғулланади, бир ѐнғиндан иккинчисига югуради. Ўқувчи аксил ижтимоий 
ҳаракати учун милициянинг вояга етмаганлар бўлимига тушиб қолади - 
психолог бир қанча вақт фақат шу ҳодиса билан шуғулланади. Иккинчи синф 
ўқувчисининг автомобил ҳалокатидан онаси оламдан ўтди, психолог унинг 
ѐнида бўлиб қайғуни енгишга ҳаракат қилади. Ўсмир ота - онасининг қаттиқ 
калтакларидан изтироб чекади, психолог унинг оиласига бориб, оила 
бошлиғига қаттиқ «тарбиявий таъсир» нинг салбий оқибатларини 
тушунтиради. Психолог бундай вазифаларни бажариши зарур. Лекин 
психологнинг ўзи тезда чарчайди, унинг руҳий кучлари қолмайди. Шунинг 
учун унда йўқотган энергиясини тўлдириш, қайта тиклаш учун «касбий 
гигиена» усулларини яхши билиш лозим. Бу муаммони ҳал қилиш ҳам 
мумкин: психолог мактабда махсус «ўт ўчирувчи» командани ташкил 
қилиши мумкин. Бундай командага бошига оғир иш тушганларга ѐрдам 
беришни истовчи ўқитувчилар кириши мумкин.
Психолог-диагност мактабда психодиагностик методларга қизиқади. У 
доим турли синф ўқувчиларида тест синовларини ўтказади, ҳар бир ўқувчига 
индивидуал карта тўлдиради, унда тест натижаларини акс эттиради ҳамда 
ўқувчи тараққиѐти динамикасини тасвирлайди.
Шуни 
таъкидлаш 
жоизки, 
психодиагностик 
иш 
доимо 
ривожлантирувчи ва психокоррекцион ишлар билан тўлдирилиши лозим. 
Агар мактабда икки психолог ишласа нур устига нур. Улардан бири 
диагностик ишлар билан, иккинчиси коррекцион ишлар билан шуғулланади. 
Биринчи психолог олган натижалар, иккинчи психологнинг тузатиш ишлари 
учун негиз бўлади, иккинчи психологнинг психокоррекция натижалари 
диагностик материални тўлдиради.
Психолог - эрудит мактабда психологик семинарлар ўтказиш ва 
лекциялар ўқиш билан шуғулланади. У ўқитувчилар орасида психологик 
билимларни оммалаштириш билан шуғулланади. 
Албатта, бундай иш мактаб учун зурур, фақат бу билан чегараланиб 
қолмаслик зарур. Лекция ва семинар ишлари психодиагностик тадқиқотлар 
ва коррекцион машғулотлар билан тўлдирилиши лозим. 

---

63 
Психолог - новатор мактабга ўзининг таълим ва тарбия ҳақидаги 
назарияси билан келади. Мактабни қайта қуриш, таълимнинг инновацион 
дастурларини татбиқ қилиш билан шуғулланади. Кўп ўтмасдан новаторлик 
фаолиятига лаѐқатли ўқитувчилар дарсларини табиат қўйнида диалог ѐки 
баҳс шаклида ўтказа бошлайдилар. Мактабда ўқитувчилар ва ўқувчилар ўз 
маърузалари билан чиқадиган илмий-амалий анжуманлар ташкил этилади, 
ўқувчилар учун уларнинг қизиқишлари бўйича турли клублар ташкил 
қилинади. Натижада қайта туғилган ва янгиланган мактабда жўшқин ва 
қизиқарли ҳаѐт бошланади. 
Лекин таълимнинг анъанавий шаклига ўрганиб қолган ўқитувчилар 
психолог новоторнинг фаолиятига қарши чиқадилар. Психолог новотор 
қатъий характер, мақсадга интилувчанлик қобилиятларини намоѐн қилиши 
зарур.